Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг дахь Халзан Бүрэгтэйн газрын ховор элемент ашиглалтын хайгуулын үйл ажиллагаа түр хугацаагаар зогсов. Энэ бол Монгол Улсад хуруу дарам цөөхөн газрын ховор элемент бүхийн төслийн нэг. Дэлхийд асар их эрэлттэй, цахилгаан тоног төхөөрөмжийн гол түүхий эд Мянгадын хөрсөнд бий. Гэвч энэхүү эрдэс баялгаа ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд торуулахаас нутгийн иргэд хүчтэй эсэргүүцэж бослоо. Зах хязгаар нутагт, хаа байсан 2000 км-ийн цаана уулын мухарт морь, машин багшралдаж, наадам аятай л бужигнав. Цөс нь хөөрсөн улсууд буу шийдэмдээ тулахад бэлэн гэж сүрдмээр мэдэгдэл хийж, цөөхөн монголчуудаа босч нэгдэхийг уриалж байлаа. Тэнд цугласан хүмүүсийг барагцаалбал 1000 гаруй хүн очсон гэх албан бус мэдээлэл бий. 1930-аад оны хувьсгалын эсэргүүнүүдээс бараг гурав дахин давсан том жагсаал тэнд өрнөлөө. Хөл толгой нь олдохгүй оволзож байсан улс хэсэг хугацааны дараа намжив. Жагсагчид ч тэр, жагсаал зохион байгуулагчид ч тэр зорилгоо биелүүлж, зоогийн ширээний ард хундага тулган сууж байгаа тухай эх сурвалжууд мэдээлж байна.
Халзан Бүрэгтэйн төслийг эсэргүүцэгчид эх орондоо хайртайдаа тэнд цугларсан уу гэвэл тэрэн шиг худлаа юм байхгүй. Эрх ашгаараа сүлбэлдсэн улстөрчид, бизнесийн бүлэглэлийнхний том зодоон тэндээс тодхон харагдаж байгаа. Учир нь жагсаалын жанр тэр чигээрээ танил технологи байгаа биз дээ. Улс төр, эрх мэдэлтнүүдийн өндөр хамгаалалттай гэдэг нь иргэдийн хандлага, дуугарч байгаа өнгө аяс, үг яриа, үйл хөдлөлөөс нь илэрхий. Тийм болохоор хууль хяналтынхан гүйцэтгэх ажиллагаа явуулаад эхэлсэн тухай мэдээ дуулдаж байгаа.
Шинжээчид хүртэл баримтуудыг үндэслэж гаргалгаа дэвшүүлж, анализ хийж байна билээ. Яагаад гэвэл иймэрхүү массыг хамарсан жагсаал тодорхой ханштай байдаг гэсэн. Сүхбаатарын талбайн гуравны хоёртой тэнцэхүйц хэмжээг хамарсан жагсаал 600 саяд багтдаг байна. Сэдвээсээ хамаараад нэг хүний 30-50 мянган төгрөгийн тогтсон тарифтай аж. Үүн дээр хоол ундны зардал нэмэгдэнэ. Жагсагчдыг ахалж байгаа “толгойлогчид” нь үүнээс мэдээж ахиу мөнгө авна. Энэ бол нийслэлийн ханш.
Харин хөдөө орон нутагт зохион байгуулдаг жагсаал цуглаан арай бага тарифтай гэсэн. Тэгвэл саяны Мянгад сумын жагсаалын хувьд хагас тэрбумаар хэмжигдэж байгааг шинжээчид урьдчилсан байдлаар тооцоолжээ. Тэнд Халзан Бүрэгтэй уулыг онгичуулахгүй гэж 200 гаруй морьтон жагсаалд нэгдсэн гэж байгаа. Эх сурвалжийн ярьж байгаагаар тэр морьдыг жагсаалд зориулж холоос ачааны машинаар тээвэрлэж очжээ. Морьд ачсан том тэргүүд Мянгад сум руу тоос татуулан давхиж байсан тухай нутгийн иргэд ч ярьсан байна. Морьдыг машинаас буулгангуут жагсагчид нэг нэгээр нь мордоцгоожээ.
Хэрэв үнэхээр нутгийн малчид жагсахдаа тулбал ойрхон газар бол мориороо ирчихнэ. Харин тэр холоос бензин тос зарлагадаад морьдоо ачиж ирээд жагсахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Эндээс зөвхөн морь ачилтын зардлыг багадаа 40 сая давна гэсэн тооцооллыг хийжээ. Жуулчны газрууд нэг морийг цагийн 20 мянган төгрөгөөр түрээсэлдэг гэсэн. Жагсаалд ирсэн 200 морийг энэ ханшаар тооцвол дөрвөн сая төгрөг болно. Гурван цагаар түрээсэлсэн гэж үзвэл 12 сая төгрөг. Үүн дээр тээврийн зардлаа нэмбэл дунджаар 15 сая төгрөг зарцуулагдсан гэх тооцооллыг жагсаалыг ажиглагчид хэлж байв. Нийт жагсаалд оролцсон мянган хүнд тус бүр багадаа 30 мянган төгрөг төсөвлөсөн байлаа гэхэд 30 Халзан Бүрэгтэйн жагсаалын төсөв хагас тэрбумаар яригдаж байна сая төгрөг болох нь. Морь болон жагсагчдын зардал нийлээд 40 гаруй сая төгрөгт багтчихаж байна. Энэ бол том улс төр, эрх ашгийн хувьд ёстой бохины мөнгө байх. Харин жагсаалын ихэнх санхүүжилт нь олон нийтийн тархийг угаахад чиглэгдсэн гэж хэлж болохоор.
Халзан Бүрэгтэйн жаг саалыг нөлөө бүхий хэдэн хүн зохион байгуулалттайгаар өдөөж сошиалд зогсоо зайгүй сэвсэн байна. улмаар баруун хязгаарт уулын мухарт шууд дамжуулалт хийж байсан хүмүүсийн тоо 20 хол давжээ. Фэйсбүүкийн шууд дамжуулалтыг бусдад түгээж байгаа хаягууд нь ихэвчлэн идэвхгүй, хуурамч байсан нь шинжээчдийн таамаглалыг улам баталгаажуулжээ. логикоор нь хөөгөөд харвал Халзан Бүрэгтэйн төслийн бүсэд интернэтийн сүлжээ огт ажилладаггүй гэсэн. Зөвхөн сансрын хиймэл дагуулаар интернэтэд холбогдох боломжтой. Гэтэл тэнд жагссан хүмүүс яагаад идэвхтэй шууд дамжуулав гэсэн асуулт гарч байгаа. Эх сурвалж хэлэхдээ, жагсаалын хүчийг авахуулах гол зэвсэг нь интернэт болохоор “Старлинк” төхөөрөмж суурилуулсан байжээ.
Энэхүү интернэт цацагч төхөөрөмжийн өөрийн үнэ нь тээврийн зардалтайгаа хоёр саяд өлхөн багтана. За тэгээд жагсаалыг уриалагч, сэвэгч, худал мэдээлэл түгээгч шууд дамжуулалтад хүн тус бүрийн 500 мянгаар үнэлсэн гэж үзвэл 150 сая төгрөг болох нь. Дээрээс нь улаанбаатараас уг жагсаал руу зохион байгуулалттайгаар иргэдийг автобусаар зөөж байна гэсэн жиргээ нэлээд явж байсан даа. Хэрэв энэ үнэн бол улаанбаатараас Ховд руу автобусаар явахад замын зардал нь дунджаар 140 мянган төгрөг. Нэг автобусанд 45 хүн багтана гэхээр нийт зургаан сая төгрөг болно. Таван автобус явсан бол 30 сая төгрөг болж байна.
Жагсаалаас гадна Халзан Бүрэгтэйн төсөлтэй холбоотой худал мэдээлэл ведио контентууд, Монголын урдаа барьдаг топ хэвлэлүүдээр сүрхий цацагдсан. Ялангуяа “Халзан Бүрэгтэйд тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компани зөрчил гаргасан нь тогтоогдсон” гэсэн гарчигтай яг адил агуулгатай мэдээ гаргаж байв. Үүгээр зогсохгүй мэдээ болгоны дор хөлсний коммент бичигчид бөөн бөөнөөрөө орж ирж, ижил агуулгатай өгүүлбэрүүдээр бөмбөгдөж байсан. Тэр бүгдийн нарийн задаргааг тооцвол Халзан Бүрэгтэйн жагсаал хагас тэрбум руу тун дөхжээ.
Ингээд харахаар Халзан Бүрэгтэйн төслийг гол эсэр гүү цэгчид малчид, жирийн иргэд яавч биш болж таарав. Сүүлд сонссон мэдээллээр эх оронч “малгай”тай иргэний хөдөлгөөний гурван бүлгэм төсөл хэрэгжүүлэгчдээс их хэмжээний мөнгө нэхэж, шантаажилсан тухай яриа ч байна. Энэ мэтчилэн Монголд хөдлөх гэсэн уул уурхай, эрдэс баялгийн томоохон төслүүдийг гадаад, дотоодын шантаажаас болж зогсоодгоо хэзээ болих вэ.
М.Түшиг