Хүний эрхийн Үндэсний комиссоос Хангайн болон баруун бүсийн аймгууд дахь хүний эрхийн тулгамдаж буй асуудлаар хэвлэлийн бага хурал өчигдөр хийлээ. Тус хуралд Архангай аймаг дахь референт С.Мөнгөнзаяа Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Хөвсгөл аймаг дахь хүний эрхийн нөхцөл байдалд хийсэн дүн шинжилгээг танилцуулав. Завхан аймаг дахь референт Ч.Наранхүү Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймгийн хүний эрхийн нөхцөл байдлыг талаар илтгэв.
--------------------------------------------------------------------------------------------
Референт Ч.Наранхүү: Онцгой байдлын албан хаагчдаар ажлын бус цагаар зам, талбай цэвэрлүүлж, албадан хөдөлмөр эрхлүүлсэн
Баруун бүсийн дээрх аймгууд 413,704 иргэн, 111,625 өрхтэй. Ажилгүйдлийг бууруулах, өрхийн амьжиргааг дээшлүүлэх, малчин залуусын гэр бүл төлөвлөлтийг дэмжих, боловсролын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зэрэгт ахиц дэвшил гаргаж ажилласан олон жишээ байна. Тухайлбал Говь-Алтай аймаг нь малчин залуусын гэр бүл төлөвлөлтийн чиглэлээр “Алтайн залуус-2022” арга хэмжээг санаачилсан. Үүнд 700 орчим залуусыг оролцуулж, нийгмийн харилцаа, хувь хүний хөгжлийг дэмжиж, амьдрах ухааны чадварыг эзэмшүүлэх сургалтад хамруулж, гэр бүл төлөвлөлт, нийгмийн эрүүл мэнд буюу нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн мэдлэг өгөх, зан үйлийг төлөвшүүлэх мэдлэг, мэдээлэл олгосон. Энэ бол залуу малчдыг дэмжсэн чухал алхам.
Мөн Завхан, Говь-Алтай, Увс, Ховд аймаг нь эрчүүдийн эрүүл мэндийг дэмжих хүрээнд “Эрэгтэйчүүдийн к абинет” байгуулж, мэргэшсэн эмч бэлтгэсэн. Хөдөөгийн алслагдсан сум, багт хүний эрүүл мэнд нэн шаардлагатай эм, тариа хангалтгүй байдлаас үүдэн иргэд түргэн шуурхай эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах, шаардлагатай эм, тариа хэрэглээгүйгээс өвчлөл хүндрэх, амь насанд эрсдэл учирч болзошгүй нөхцөл байдал баруун бүсэд тодорхой хэмжээгээр байна. Тухайлбал, Баян-Өлгий аймгийн Буянт сум, Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур, УлаанУул сумдад үйл ажиллагааг явуулж буй эмийн сангуудад шаардлагатай эм, тариа байхгүй, хүрэлцээгүй, эрүүл мэндийн даатгалаар олгодог эм, тариа хүртээмжгүй. Мөн зарим суманд эмийн сангүй учир 300-500 км зам туулж аймгийн төвөөсөө эм авч байна.
Түүнчлэн нэн шаардлагатай эм, тариаг Улаанбаатар хотоос захиалах, тээвэрлэлтийн үед хадгалалтын горим алдагдах, тээвэрлэлтийн хугацаанаас хамаарч цагийн хуваарийн дагуу эм тариаг хэрэглэж чадахгүй байх тохиолдол гарч байгаа учир алслагдсан аймаг, сум, багуудад чанартай эм, тариаг хүргэх, нөөц бүрдүүлэх чиглэлд холбогдох байгууллагууд анхаарч ажиллах шаардлагатай байна.
Онцгой байдлын алба хаагчдаар ажлын бус цагаар зам, талбай цэвэрлүүлж, албадан хөдөлмөр эрхлүүлсэн хүний эрхийн зөрчил гарсан. Тухайлбал, Ховд аймгийн Онцгой комиссоос шийдвэр гаргаж, ажлын бус цагаар хууль сахиулах болон Онцгой байдлын алба хаагчдаар зам, талбай цэвэрлүүлж, албадан хөдөлмөр эрхлүүлсэн асуудлыг шалгасан. Улмаар Комиссын гишүүний зөвлөмжийг Ховд аймгийн Засаг даргад хүргүүлсэн.
Комиссын гишүүний шаардлагын биелэлт хангалтгүй байна. Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын Засаг даргад хөдөлмөрлөх эрх болон хөдөлмөрийн харилцаан дахь ялгаварлан гадуурхалтаас ангид эрхийн талаар комиссын гишүүн зөвлөмж хүргүүлсэн. Комиссын гишүүний зөвлөмжийн хэрэгжилт 40 хувь буюу хангалтгүй. Орон нутгуудад Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүдийн шаардлага зөвлөмж хүргүүлдэг. Тодорхой хугацаанд аймаг, сумын удирдлагууд хариу ирүүлж байгаа боловч зөвлөмжийг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлж ажиллахгүй байгаа зөрчил бий гэв.
Архангай аймаг дахь референт С.Мөнгөнзаяа: Малчин өрхийн хүүхэд нэгдүгээр ангид суралцаж эхлэх нь гэр бүл салах шалтгаан болдог байна
Хөвсгөл аймагт “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний хөгжлийн төв”-ийг байгуулсан бол Архангай аймагт 2024 онд ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Хөвсгөл, Архангай, Орхон, Булган, Баянхонгор зэрэг аймаг “Эрчүүдийн кабинет” байгуулж, мэргэжлийн эмч бэлтгэн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг иргэдэд хүргэж буй аж.
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг ажлын байраар хангах, орлогыг нэмэгдүүлэх з орил гоор хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хөдөлмөр эрхлэл тийг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд бүсийн хэмжээнд 170 иргэнд 1.448 сая төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, 5000 ажлын байр бий болгосон. Хэдийгээр хүний эрхийг хангах, хамгаалах, хөхиүлэн дэмжих чиглэлд аймаг орон нутгийн зүгээс идэвх санаачилгатай ажиллаж байгаа ч Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Хөвсгөл аймгууд хүний эрхийн дараах таван асуудалд анхаарах шаардлагатай байгааг анхаарууллаа.
Хангайн бүсийн аймгуудын хувьд эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх буюу агаар, орчны бохирдол, хүүхдийн сурч боловсрох эрх буюу сургуулийн дотуур байрын хүрэлцээ түүний орчин нөхцөл, туслах малчин болон Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хүртээмжтэй орчин, тэдний хөдөлмөрлөх, сурч боловсрох эрхийн асуудал нэн тулгамдаж байна. Хангайн бүсийн аймгийн төвүүдэд ашиглаж буй уурын зуух, тээврийн хэрэгсэл, гэр хорооллын айл өрхийн ахуйн халаалтын зуухны утаа, уул уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй цагаан тоосжилт зэрэг нь агаарын бохирдол нэмэгдэх шалтгаан болохын зэрэгцээ зарим аймагт ундны цэвэр усны хангамж тулгамдсан асуудал болж байна.
Тухайлбал, Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ, Цагааннуур суманд ундны цэвэр усны худаггүйн улмаас иргэд нуурын усаар ундаалж буй нь цэвэр усаар хангагдах эрх зөрчигдөх шалтгаан болж байна. Мөн Өвөрхангай, Баянхонгор, Орхон аймагт хүхэрлэг хийн хэмжээ MNS4585:2016 стандартаас 1.2-2.5 дахин их байна.
Хангайн бүсийн зургаан аймагт үйл ажиллагаа явуулж буй 150 дотуур байрнаас 22-т хяналт шалгалт хийхэд барилгын насжилт дууссан, галын болон ослын стандарт шаардлага хангаагүй, боловсон ариун цэврийн өрөөгүй, унтлагын өрөөнд камер суурилуулсан зэрэг ноцтой зөрчлүүд илэрсэн.
Түүнчлэн малчин өрхийн хүүхэд нэгдүгээр ангид суралцаж эхлэх үед гэр бүлийн хосын аль нэг нь хүүхдээ дагаж, суурин газарт амьдрах шаардлагатай болдог. Үүнээс үүдэн гэр бүл салах, үл итгэлцэл үүсэх, өрхийн зардал нэмэгдэх, малчин эмэгтэйчүүдийн тоо буурах зэрэг сөрөг үр дагавар бий болж байгаа юм. нөгөө талаар зургаан настай хүүхдээ сургуульд ороход нь ээжүүд хамтдаа аймаг, сумын төвд амьдарч байгаатай холбоотойгоор гэр бүл салалт ихсэж буй. Орон нутагт мал аж ахуй эрхлэхэд жендэрийн тэгш байдлын харьцаа алдагдаж, ганц бие малчин эрэгтэйчүүд олширсон. Үүний гол шалтгааныг охидыг хөвгүүдээс илүү боловсрол эзэмшүүлдэг. Гэрлэхэд боловсролын ялгаатай байдал нөлөөлж байна гэв.
Архангай аймаг дахь ХЭҮК-ын референт С.Мөнгөнзаяатай цөөн хором ярилцлаа.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-Ганц бие эрэгтэй малчид олширсон гэж та илтгэлдээ дурьдлаа. ЕБС төгсөж байгаа хөвгүүд цаашид сурч боловсрох эсэхээ өөрсдөө шийдэхгүй, шийдвэрт гэр бүлээс нөлөөлж байна гэж ойлгож болох уу?
-Олон шалтгаан нөлөөлнө. Улсын хэмжээний тоон мэдээнээс үндэслэвэл нэгдүгээр ангид эрэгтэй, эмэгтэй сурагчдын хүйсийн харьцаа харьцангуй тэнцүү байдаг. 20 орчим хөвгүүд, 20 орчим охидууд. 12 дугаар анги төгсөх үед охидууд нь олон. Их, дээд сургуульд эрэгтэй, эмэгтэй хүйсийн харьцаа илүү ялгаатай. Хөвгүүд мал аж ахуй буюу уламжлалт амьдралын хэв маягаа авч үлдэх, голомтоо залгах хэрэгцээ, шаардлагатай байж болно. Нөгөө талаас мал маллах, хөдөө амьдрах хүсэлтэй байхыг үгүйсгэхгүй. Санхүүгийн асуудал ч мөн нөлөөлнө.
-Хүүхдээ нэгдүгээр ангид суралцаж эхлэх үед хосууд тусдаа амьдарч байгаатай холбоотойгоор гэр бүл салалт ихсэж буйг тайлбарласан. дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өгч болох уу?
-Хэд хэдэн хүчин зүйс нөлөөлнө. Дотуур байрын хүрэлцээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Хүүхдүүд дотуур байранд амьдрахдаа гэртээ байгаа мэт тавтай тухтай, хоол ундны хүрэлцээтэй, ахуйн хангамж сайн байх хэрэгтэй. Дотуур байрны багш мэргэжлийн хүүхэдтэй ажиллах арга дүйтэй хүн байх ёстой.
-Хосууд тусдаа амьдарч эхлэснээр ямар өөрчлөлт гарч байна вэ?
-Эмэгтэйчүүд төв суурин газар амьдарч эхлэхээрээ амьдралынхаа чанарыг сайжруулах зорилгоор мэргэжилтэй болох, ажилд орох, хувиараа жижиг бизнес ч хийж байна.
-Баян-Өлгий аймгийн зургадугаар сургуулийн 80 хүүхдийн багтаамжтай дотуур байранд 160 хүүхэд амьдарч байна гэсэн. барууны бүсийн бүх дотуур байрнуудын нөхцөл байдал ийм байна уу?
-Дотуур байрны хүрэлцээ улсын хэмжээнд хангалттай биш байна. 100 хүүхдийн байранд 110, 105 хүүхэд амьдрах үзэгдэл зарим дотуур байранд гардаг.
-Хүн хаана амьдрахаа өөрөө сонгох эрхтэй. гадаадад байгаа монголчуудаа авч ирнэ гэх мэдэгдэл хүний эрхэд халдсан үйлдэл үү?
- Энэхүү асуулт нь өнөөдрийн сэдэвтэй хамааралгүй учраас хариулах боломжгүй.
Эх сурвалж: "Өдрийн сонин"
Н.Нарванчин
