1909 оноос хэвлэгдсэн “Монголын сонин бичиг” дөрөвдэх засаглалын үүргээ амжилттай гүйцэтгэж, Сандоо амбаны үйл хэрэг, үг хэл, гаргасан тушаал сэлтийг нэгд нэгэнгүй сурвалжлан шүүмжилж, олонд таниулж байсан тухай миний бие өмнө нэг өгүүлэл бичсэн билээ. Тэрхүү өгүүлэлд “Монголын сонин бичиг” арваад жил тогтмол гарч, тухайн үеийн монгол ноёд, том лам нар хийгээд сэхээтнүүдийн дунд нэр хүндтэй байсны шалтгаан нь Ар, Өвөр, Буриад Монголын шинэлэг үзэлт, дэвшилтэт сэхээтнүүдийг редакцидаа авч ажиллуулсанд оршино. Тухайлбал, бүр анхны дугаараас нь эхлэн эрхлэгчээр нь Агын буриад Цэдэвийн Цэдэн-Иш, сурвалжлагчаар нь алдарт Жамсраны Цэвээн, Догсомын Бодоо, Бадрах баатар, Хайсан гүн, Алмас-Очир нар ажиллаж байжээ” хэмээн дүгнэснээ энд ахин нэг удаа дурдсу.
“Монголын сонин бичиг” Монголын журган буюу тухайн үед Монголыг хамаарч байсан яаманд өөрийн хүнтэй байж, дээрээс ирсэн тушаал заавар, заримдаа бүр нууцын зэрэглэлтэй мэдээллийг хүртэл олж аван, өргөн олон монголчууддаа түгээн анхааруулдаг байжээ. Одоо өрнөж буй явдлыг харахад “Монголын сонин бичиг”-ээс тэртээ 110 жилийн өмнөх анхааруулан, уншигч мэргэдээс асууж байсан сэдэв хүчинтэй хэвээр мэт санагдсаны тул хуучны сэтгүүлийн шарласан хуудаснаас хоёр сонсголыг та бүхэнтэй хуваалцахаар шийдэв.
Энэ хоёр бичил сонсгол нь тус сэтгүүлийн #34 буюу Хэвт ёсны гуравдугаар он, гурван сарын шинийн долооны дугаарт нийтлэгджээ. Энэ нь 1910 он юм.
Нэг. “Бээжингийн шинэ сонсгол”
Ийм гарчигтай эхний мэдээнд Зүүн гурван мужийн сүндү-гээс тамгатай гурван дугтуй бүхий бичиг авсны дотор чухам юу юу бичсэнийг монголчууддаа тайлагнажээ. Зүүн гурван мужийн сүндү хэмээх нь Манж Чин улсын хамаарч асан хязгаар улсуудын есөн том сайдын нэг (англиар: Viceroy of the Three Northeast Provinces, манжаар: Dergi ilan goloi uheri kadalara amban) юм. Хятад хүн монгол хүнтэй ураг барилдаж болохгүй, монгол хүн хятад хэл сурч болохгүй хэмээн Манжийн төрөөс 200 шахам жил хязгаарлаж ирсэн цааз 1906 онд хүчингүй болсон нь шинэ засгийн бодлого гээчийн нэгээхэн хэсэг байсан билээ. Энэхүү гурван дугтуй бичигт тэрхүү шинэ засгийн бодлогыг улам “хөгжилдүүлэх”, түргэтгэх, гүйцэтгэх аргыг заасан, “цөм Монголыг халж хувилгах явдал” байв. Сэтгүүлээс шууд эш татвал:
“Бээжингийн шинэ сонсгол”
Монголын Журган анх өдөрөө Зүүн гурван мужийн Сүндү-гийн тамгат бичиг гурван дугтуйг хүлээн авсны дотор, цөм Монголыг халж хувилгах явдал:
Нэг: Манж, Иргэний харилцахыг Дотор газарт нэгэнт цаазалсныг тавьсан тулд, Монгол газараа мөн адил шийтгэвээс зохих тул хагалбарласан газараа Монгол Иргэн харилцан адил шийтгэмүй.
Нэг. Монголын эхнэр охидыг авах нь: Монгол Иргэн харилцан ураг барилдаж болмуй. Харьяат захирсан түшмэл шан өгч улам хөгжилдүүлмүй.
Нэг. Монгол хүн Нанхиад үсгийн тамгат бичиг хэрэгсэж болмуй. Монгол хүн Хятад хүнийг урьж, нанхиад үсгийн өргөл, тамгат бичиг сурах ба аливаад цөм нанхиад үсэг хэрэгссүгэй хэмээвээс дураар нь болгосугай гэв хэмээмүй.
Мэргэд авгай нар айлд. Өнөөхөн болтол басхүү хэдэн зуун оны чанга цааз, Монгол хүн Нанхиад бичиг сурч болохгүй хэмээн явсаар билээ. Одоо юу болов?... гэжээ.
Хоёр. “Монголын шинэ сонсгол”
Ийн нэрийдсэн удаах мэдээнд “зөөлнөөр улируулах арга” хэмээх нэр томьёо хэрэглэсэн нь маш сонирхолтой байна. Soft power буюу “зөөлөн хүчний бодлого” гээчийг Америкийн судлаач Жозеф Най 1980-аад оны сүүлээр улс төрийн тусгай судлагдахуун, нэр томьёо болгон хэвшүүлсэн гэж үзэж буй. Манайхан ч мөн “зөөлөн хүч” гэсэн маягаар орчуулан, саяхнаас хэрэглэж эхлэв. Гэтэл тэртээ 1910 онд монгол хэлээр гарч байсан сонинд аль хэдийн ийм бодлого буйг таньчихсан, Хятадын “зөөлнөөр улируулах арга” гээчийг анхааруулан хэлж байсан нь улс төр судлаач нарт маш сонин баримт болох юм шүү. Энэхүү зөөлнөөр улируулах аргад монгол хүүхэд дүү нарыг Дотоод газарт сургах, сурах бичиг, алив шастирыг хэвлэж хямд үнээр өгөх зэрэг багтаж байсныг одоо ч анхаарууштай. Аливаа томоохон төсөл, номын сан, архив дахь үнэт баялаг, ховор хуучин ном, баримт сэлтийг хялбар үнээр, эс бөгөөс бүр үнэ төлбөргүй хэвлээд өгье гэх саналд маш анхааралтай хандаж байх ёстой гэсэн үг. Сонинд чухам юу гэж бичсэнийг эш татваас:
“Монголын шинэ сонсгол”
Цэргийн тухай сайдууд: Ойроос Монголын хэрэг маш шахар бачим болсон тул, Монголыг хамаглах засгийн арга чухал нь: Цэргийн бэлтгэлийг ихэтгэх. Бас захын Монгол олонх цөм гадар улсад мунхрагдсанаар дотогш хандах сэтгэл батгүй болжээ. Энэ даруй туйлын их нууц зовлон мөн тул тусгай ЗӨӨЛНӨӨР УЛИРУУЛАХ АРГА таван зүйлийг бэлтгэвэй хэмээсэн нь:
Нэг. Монголын өдөр бүрийн сонин бичиг, сар бүрийн сонин бичиг бэлтгэсүгэй.
Нэг. Монголын хүүхэд дүүнэрийг Дотоод газарт авчран сургууль сургасугай.
Нэг. Монгол ван гүнгүүд лугаа үнэмлэн нийлэлдэж, Монголыг хамаглах цуглааг бүтээсүгэй.
Нэг. Монголын сурах бичиг ба аливаа шастирыг цөм монголчлон орчуулж, хялбар үнээр өгсүгэй.
Нэг. Монгол ван, гүн, тайж нарыг сонгон авч Дотор газараа сайн албанаа хэрэгссүгэй. Үүнээс дээш бэлтгэсэн аргыг засгийн яаман лугаа нарийвчлан зөвдсүгэй
хэмээжүхүй. Үүнийг мэргэд та үзэж юу бодном? Нягтлан шинж... гэжээ.
Монголын сонин бичиг-ийн редакц, Алмас-Очир, Хайсан гүн, Жамсраны Цэвээн нарын асууж байсан тэр асуултыг одоо ахин асууя.
Үүнийг мэргэд та үзэж юу бодном? Нягтлан шинж!
Мэргэд авгай нар айлд! Одоо юу болов?
