“NTV” телевизийн “Лхагвын тойм” нэвтрүүлгийн ээлжит дугаарт Оюу толгойн сонсголд гэрчээр оролцсон Сангийн сайд асан С.Баярцогт оролцлоо. Түүний ярилцлагыг хүргэж байна.
-Оюу толгойн сонсголыг товчхондоо юу гэж дүгнэв?
-Мэдээж болж буй үйл явц сайн болон сул талтай. Сонсгол бол УИХ-ын холбогдох хуулийн дагуу зохион байгуулагдлаа. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд зөв байсан уу, буруу байсан уу, тодорхой асуудлуудыг хаалттай ярилцах боломж байсан уу зэрэг олон асуудлын дунд болж өнгөрлөө.
Гурван өдөр явагдсан сонсголын эхний өдөр би “Тодорхой зүйлүүдийг хаалттай ярилцах хэрэгтэй шүү. Тэгэхгүй бол гадна дотны олон үйл явцад нөлөөлөхөөр байна” гэж хэлж байсан. Гэхдээ сонсголын давуу тал нь монголчууд бүгдээрээ нэг ойлголттой болоод, Оюу толгойн гэрээ гэдэг нь юу юм, үүнийг зохицуулж буй харилцаа нь хэдэн гэрээгээр зохицуулагддаг юм, хэрэгжилт дээр нь үе үеийн Засгийн газар юу хийгээгүй вэ гэдэг дээр мэдээлэлтэй болсон байх. Яагаад гэвэл өмнө нь ҮАБЗ-ийн гишүүн байсан, энэхүү гэрээг батлахад ажиллаж байсан УИХ, ЗГ-ын гишүүд, дээрээс нь үе үеийн ТУЗ-ийн гишүүд, нөгөө талаасаа хөрөнгө оруулагч талын төлөөлөл гэсэн өргөн бүрэлдэхүүнтэй байсан нь хамгийн онцгой талбар болж өглөө. Энэ нь өөрөө монголчуудыг нэгдсэн ойлголтод хүрэхэд сайнаар нөлөөллөө гэж харж байгаа.
-Калининградын шүүхэд гарсан шийдвэрийг харахаар “РУСАЛ” компанийн нэхэмжлэл дээр Рио тинтогийн хоёр компанийн хамтарч байсан өмчид Монголын талын 66 хувь орсон байсан. Үүнийг юу гэж харав?
-Ер нь би Оюу толгойтой холбоотой бүх мэдээллийг цуглуулж хардаг. Миний компьютер дээр Оюу толгой, Рио тинтогийн мэдээллийг харангуут шууд ороод ирдэг. Тохиргоо хийсэн учраас ямар ч хэл дээр гарсан мэдээлэл монгол хэлээр орж ирдэг. Дээрх шүүхийн шийдвэр 12-р сарын 11-нд гараад 15-нд албажиж, 16-нд сайтуудаар гарч эхэлсэн. Оросын сайтуудаар гарсан мэдээлэл бол тодорхой, арбитрийн шүүхийн шийдвэрийн 17 хуудас материалыг тэр чигээр нь тавьчихсан байгаа.
Би сонсголын үеэр ч хэлж байсан. “Энд болж байгаа үйл явц арбитрын шүүхийн материалд нөлөөлнө” гэж хэлсэн. Яагаад гэвэл Оюу толгойг гуравдагч этгээдээр татан оруулсан. Толгой компани нь Нидерландад байдаг Оюу толгой ХХК-ийг нэхэмжлэгч талаар оруулчихсан. Энэ нь шууд бид нартай холбоотой асуудал болж хувирч байгаа.
Тэгээд сая Калининградын арбитрын шүүхийн хуралдааны шийдвэрээр энэ 1,3 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай болбол тэр 66 хувиас нь ав гэдэг ийм шийдвэрийг гаргачихсан. Рио тинтогийн эзэмшиж байгаа 65 хувь бол шууд энэ бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх хууль зүйн үр дагавартай зүйл болж байгаа юм. Гэхдээ яах вэ, давж заалдана, янз бүрийн юм болно. Тэгээд би болбол цаг хугацааны хувьд үнэхээр эргэлзэж, гайхаж байгаа юм бий. Манай сонсгол 12-р сарын 8, 10, 12-нд болсон. Гэтэл Калининградын арбитрын шүүх яг манай сонсголтой нэг өдөр буюу 12-р сарын 8-10-ны хооронд давхцаж байгаа байхгүй юу. Үүнийг би санамсаргүй зүйл гэж ерөөсөө бодохгүй байгаа. Тэгээд Калининград бол Польшийн цаана байдаг Оросын хэсэг. Манайхаас 7 цагийн зөрүүтэй гэсэн үг байхгүй юу. Энд үйл явц болж, 7 цагийн дараа мэдээлэл авлаа гээд бодоод үзэх юм бол энэ хоёр чинь ер нь тохиролцож байгаад хийсэн үйл явдлууд юм биш үү гэж бодогдохоор харагдаж байгаа юм.
Энэ үйл явц бол дөнгөж 2025 онд болж байгаа үйл явц биш. 2016 оны сүүл, 2017 онд Оюу толгойг хийсэн хүмүүс дээр авлига авсан байж магадгүй, Оюу толгойн гэрээг муу хийсэн байж магадгүй гэх хэргүүд үүсгэсэн. Одоо Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга нь М.Энхболд байхдаа Оюу толгойн гэрээг хийсэн хүмүүс авлига авсан байж магадгүй гэх хэргийг үүсгэсэн. Тэгээд энэ үйл явц нь Оюу толгойн гэрээг хүчингүй болгох нэг үндэслэл нь болбол хийсэн хүмүүс нь авлига авсан байх юм бол гэрээ хүчингүй болно гэдэг олон улсын ойлголт байдаг учраас тийм зүйл рүү шахсан. Зориудаар ийм үйл ажиллагаанууд явуулсан.
Дараа нь Х.Баттулга Ерөнхийлөгч болчхоод Унгарын жүдогийн ДАШТ-ий дараа намайг дуудаж уулзсан. “Надтай хамтарч ажиллаач ээ, би одоо Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болчихлоо” гэсэн. Тэгэхэд нь би “Үгүй ээ, одоо над дээр Оюу толгойтой холбоотой хэрэг үүсгэчихсэн байна аа, энийг би шийдчихээд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй ажиллая аа” гэж хэлсэн. Тэгэхдээ “Х.Баттулга аа, одоо би чамайг мэддэг хүний хувьд хэлэхэд чи бол буруу албан тушаал дээр очиж байна. Ерөнхийлөгч гэдэг бол бүх ард түмний бэлгэ тэмдэг. Чи эсрэгээрээ ингээд “Ажил хийе” гэж байгаа бол гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн болсон бол чухал байсан юм. Гэхдээ яах вэ, одоо би Монгол Улсын төрийн тэргүүний хувьд өөртэй чинь хамтарч ажиллахад татгалзах зүйл байхгүй” гэсэн. Гэхдээ надад тавьсан тэр нөхцөлийг нь шууд хүлээж авах боломж байгаагүй.
Энэ бол 2017 онд болсон үйл явдал. Гэтэл ингээд Оюу толгойтой холбоотой асуудлаар хэрэг үүсгээд эхлэнгүүт гадна дотны үйл ажиллагаа идэвхжсэн. Ингээд 2018 оны 4-р сард Оюу толгойн болон Дубайн гэрээг хийсэн хүмүүсийг хоморголон баривчилсан. Тэгээд маш их хэмжээний PR хийсэн. Энэ хүмүүс Монголд хохиролтой гэрээ хийсэн. Авлига, хээл хахууль авсан байж магадгүй гээд л.
Яг үүнтэй зэрэгцээд Швейцарт бас хэрэг үүсгэчихсэн. Тэгээд энийг ЕТГ-аас зохион байгуулж, ҮАБЗ-өөс чиглэл өгч байна гэдэг асуудлууд тухайн үедээ яригдаж байсан. Тэр нь ч өөрөө батлагдсан. Тэр битгий хэл, Швейцараас надад үүсгэсэн хэргийг 6 жил гаруй шалгаад 2022 онд хэрэгсэхгүй болгоод бүх материалыг нь надад явуулсан. Тэрэн дотор ЕТГ-ын даргын бланк дээр Швейцарын холбооны УЕП-т явуулсан бичиг нь хүртэл ирж байсан.
-З.Энхболд даргын бичиг гэсэн үг үү?
-Тийм. Тэгээд би жинхэнээсээ гайхаж байсан. Энэ чинь одоо 1937 онд л ОХУ-ын Дотоодыг хамгаалах яам өөрсдийнхөө хүмүүсийг одоо ховлож, матаж юм бичдэг байсан. Яг үүнтэй ижил төстэй зүйл болж байсан. Тэгээд энэ үйл явц яг үнэхээр энэ ОТ-н гэрээг хийсэн хүмүүсийг хэлмэгдүүлээд байгаа шалтгаан нь юу юм бэ гэхээр ОТ-н гэрээг хүчингүй болгож хөрөнгө оруулагч талаа гаргаад, оронд нь хөршүүдийн хөрөнгө оруулалтыг оруулж ирэх сонирхолтой бүлэглэлүүд ажиллаж байсан гэдэг нь маш тодорхой болсон. Тэгээд яах вэ би хувьдаа боддог юм. Ингээд ОТ-н гэрээг хийчхээд сайн хүн бол зөндөө хэлүүлэх байх. Тэгэхдээ 10 жилийн ял автлаа ингэж явахгүй байх аа гэж бодож байсан. Тэгээд одоо Монголын эмгэнэл юм даа. Би 2020 оны 7 сарын 17-нд 10 жилийн ял авсан. Шүүх хурал 7-р сарын 16-нд эхэлсэн. 7-р сарын 16-ны өглөөний 08.00 цагт би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өрөөнд Ерөнхийлөгчтэй сууж байсан. Ерөнхийлөгч надад дахиад л нөгөө саналаа тавьсан.
-Шүүх хурал эхлэхийн өмнө гэсэн үг үү, тэ?
Тийм, эхлэхийн өмнө. Би 08.00-09.00 цагийн хооронд тэр өрөөнд нь байсан. Гэрчтэй. Надад дахиад “Хамтарч ажиллая аа” гээд саналаа тавьсан. Надад маш өндөр албан тушаал санал болгож байсан. Тэгэхдээ нөхцөлтэй.
-Ямар нөхцөлтэй байсан юм?
-Ямар албан тушаал, нөхцөлийг нь би одоо хэлж чадахгүй. Албан тушаалын хувьд ЕТГ-ын дарга, Ахлах зөвлөх, өөр юу гэдэг юм. Эдийн засгийн зөвлөх гэдэг ч юм уу. Тэр чинь хуулийн зөвлөхгүй байсан. Олон боломж байсан. Надад “Би чамд хоёр дахь удаагаа санал тавьж байна. Тэр санал хэвээрээ” гэсэн. Нөхцөлтэй учраас би тэр саналыг нь хүлээж авч чадахгүй юм байна гэсэн чинь “Тэгвэл чи шүүхээр яв аа” гэсэн. Тэгээд л шүүхээр явсан. Маргааш нь би 10 жилийн ял авсан. Энийг би Монголын эмгэнэл гэж хувьдаа боддог. Надад сонголт байсан. Би ЕТГ-ын дарга болох уу эсвэл маргааш нь 10 жилийн ял авах уу гэдэг сонголт. Ийм сонголтын дунд л үйл ажиллагаанууд явагдаж байсан.
Тийм учраас дараа нь ҮАБЗ-ийн Ажлын албаны компьютер дотроос “Хэнд ямар ял өгөх вэ” гээд “ворд” дээр шивчихсэн файлууд нь гарч ирээд, тэр хүн нь өөрөө ялаа аваад явсан шүү дээ.
-Өмгөөлөгч залуу бил үү?
-Тийм, өмгөөлөгч залуу. Тэгээд бүр 2021 онд Швейцараас ирсэн бичиг дотор ЕТГ-ын даргын бичиг ирэхэд би энэ бол зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа байсан юм байна гэдгийг л ойлгосон доо.
-Швейцар руу явсан бичгийн агуулга нь юу гэсэн байсан юм бэ?
-“Энийг шалгаад өгөөч ээ. Энэ хүн бол улстөрч байсан. Ийм хөрөнгө байхгүй ээ, зохих хэмжээний өндөр ял өгөөч ээ, шаардлагатай гэвэл бид туслахад бэлэн байна ч гэдэг юм уу иймэрхүү агуулгатай бичиг байсан. Тэгээд тухайн үедээ бодож байсан. Ингээд төрийн машин зохион байгуулалттайгаар хувь хүний эсрэг явахад өөрийгөө хамгаалах ямар ч бололцоогүй байдаг юм байна. Энэ бол улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүд, гадна дотны сонирхогч этгээдүүд оролцсон маш хэцүү нөхцөл байдалд бий болсон. Тийм учраас би юу гэж боддог вэ гэхээр ОТ-н гэрээг гуравдагч орны хөрөнгө оруулагчтай байгуулна гэдэг бол үнэхээр Монгол Улсад хувь заяаны асуудал байсан юм байна гэдгийг ойлгож байгаа. Тэгээд би тэр болгонд хоёр хүнийг боддог байхгүй юу. Үнэхээр одоо С.Баяр дарга улс төрийн эр зориг гаргаад “Энийг хийе” гэдэг шийдвэр гаргаагүй бол монголчууд хэзээ ч хийж чадахгүй юм байна. Хоёрдугаарт Оросын их өрийн үлдэгдэл 180 сая ам.долларын өр үлдчихсэн байсан. Яг Оюу толгойн гэрээг хийсэн өдөр Станбулд ОУВС, Дэлхийн банкны намрын чуулган болж байсан. Тэр хурал дээр Оросын Сангийн сайдын орлогч нь “Монгол Улс ОХУ-д 180 сая ам.долларын өртэй. Энийгээ төлөхгүй бол бид одоо Парисын клубт өглөө” гэдэг мэдэгдлийг хийсэн. Яг Оюу толгойн гэрээг зурсан өдөр. Цагийн зөрүү нь 7 цаг шүү дээ. Тэгээд ҮАБЗ-өөс надад “Энэ 180 сая ам.долларын өрийн 70 хувийг нь хөнгөлөөд 30 хувийг нь төлөх хэлэлцээр хийгээд ир” гээд үүрэг өгсөн. Би хоёр жил хэлэлцээр хийсэн. Тэгээд 98 хувийг нь хөнгөлж, 2 хувь буюу 3,5 сая ам.доллар төлөөд энэ өрийг хэрэгсэхгүй болгосон. Тэр хоёр жилийн хооронд би Москвад ч хэлэлцээр хийсэн. Вашингтонд ч хийсэн Улаанбаатарт ч хийсэн. Энэ явцыг харж байхдаа би “За бид 2003 онд их өрийг төлөөгүй байсан бол өөрийнхөө уул уурхайн том том төслүүдийг бол биеэ дааж явуулж бол чадахгүй юм байна” гэж бодсон. Тийм учраас монголчууд үеийн үед Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн гавьяаг үнэлэх ёстой юм байна. Бусад хүмүүс нь ажлаа хийсэн. Тэгэхээр би энэ хоёр хүнийг монголчууд онцлох ёстой гэж хэлээд байхгүй юу. Тэгэхгүй ингээд сонсголын явцад харахаар аягүй мэдлэг боловсролтой, энд тэнд сургууль төгссөн гээд байгаа залуучууд маань аягүй мэдээлэл дутуу байна. Эсвэл одоо орос хэлгүй болоод Оросын веб сайт эд нар руу ордоггүй юм уу. Мэдээллүүдээ дандаа Англиар авчхаад “Өө, энэ Оюу толгойтой ямар ч холбоогүй ээ” гээд над руу зөндөө дайрсан шүү дээ. Одоо С.Баярцогт Сангийн сайд байсан хүн гээд айлгах зорилгоор Оюу толгойтой огт холбоогүй юмыг холбоотой юм шиг тайлбарлаж байна. Маргаан нь бол мэдээж хөнгөн цагааны үйлдвэртэй холбоотой маргаан байсан. Рио Тинто, Русала гээд Оросын компани хоёрын хоорондох маргаан. Гэхдээ нөхөн төлбөр нь шууд Монголд байгаа Оюу толгойн 66 хувийн эзэмшилтэй холбоотой тийм нэхэмжлэл дээр хурал нь болж байгаа байхгүй юу.
-Манайх хариуцагчаар байна лээ л дээ?
-Оюу толгойн том компани нь хариуцагчаар, яг Монголд байгаа бүртгэлтэй Оюу толгой ХХК чинь гуравдагч этгээдээр татагдаад оролцсон ийм л юм болж байгаа байхгүй юу.
-Саяны арбитрын шийдвэр, сонсгол болсон үйл явц яагаад давхацсан юм бэ санаатай юм биш үү гэдэг зүйлийг цухуйлгачихлаа гэж бодлоо. Хэрвээ санаатай юм бол Монгол Улсын ардчилсан парламентын түр хороог гаднаас хэн нэгэн санаа зорилготойгоор ийм сонсгол ийм зүйлийг яг энэ цаг хугацаатай нь давхцуулж хийсэн гэсэн үг үү?
-Тэрийг би одоо хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ би дандаа бодит факт л ярьдаг. Манай сонсгол 12-р сарын 8-нд эхэлсэн үү, эхэлсэн. Хоёр дахь өдөр нь 10-нд болсон уу, болсон. Тэгвэл Калинингарадын шүүх хурал 12 сарын 8-наас эхлээд 10-ны хооронд буюу гурван өдөр болж, шийдвэрээ 11-нд гаргасан. Энэ бол давхцал байгаа биз дээ. Энийг зориуд зохион байгуулж хийсэн үү эсвэл тохиолдлоор таарсан уу, хүн бүрийн өөр өөрийнх нь бодлын асуудал. Би бол цаг хугацааны хувьд давхацжээ. Энэ үнэхээр бодууштай зүйл байна. Харилцан бие биедээ нөлөөлөх бололцоотой зүйлүүд байна гэж бодсон. Би тэрийг мэдэж байсан учраас “Зарим нэг зүйлээ хаалттай хэлэлцье” гэсэн саналыг тухайн үед хэлж байсан.
-Хаалттай ярья гэдэг өнцгийг та хэд хэдэн удаа, С.Баяр дарга бас хэд хэд хэлсэн. Тухайн үед сонсгол дээр ярьж болохгүй байсан яг юу байгаа юм. Юуг нь хаалттай ярих ёстой юм бэ?
-Хоёр тал гэрээ хийж байгаа шүү дээ. Энэ чинь хэлэлцээр хийж байгаа гэсэн үг байхгүй юу. Тэгэхээр Монголын тал өөрөө стратегитай байх ёстой шүү дээ Тэгээд би юу анзаарсан бэ гэхээр түр хорооны гишүүд бол хуулийн болон гэрээний талаар мэдлэгүүд нь их дутуу байсан. Уг нь “Онтрэ”-тэй холбоотой асуудлыг асуугаад байх шаардлагагүй байхгүй юу. Гэрээ хийсэн хүмүүсээс ч тэр, хуучин Их хурлын гишүүдээс ч сонсох шаардлагагүй. Ерөөсөө Ашигт малтмалын хуулийн 5.5-д “Өмчлөлөөрөө стратегийн орд газрууд дээр 34 хувийг нь үнэ төлбөргүй эзэмшинэ” гээд заачихсан байгаа. Энийг хэнээс ч асуухгүйгээр шийдэх эрх нь УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал.
-Стратегийн ордыг 27 дугаар тогтоолоор гаргаад тавьчихсан шүү дээ?
-Тийм. 2006 оны 27 дугаар тогтоолоор гаргаж тавихдаа Оюу толгойг бүлэг ордоор нь тавьчихсан. Тасалж тавиагүй байхгүй юу. Гэтэл Тавантолгойн ордыг таслаад тавьчихсан шүү дээ. Гурав, дөрвөн компанид байдаг газрынх нь хэмжээгээр таслаад тавьчихсан. Оюу толгойг бүлэг ордоор нь тавьчихсан. Оюу толгой дээр ерөөсөө хоёрхон л компани ажилладаг. Нэг нь “Оюу толгой” ХХК, нөгөөдөх нь Интеррей ресурс. Тухайн үедээ “Интергоулд” гэдэг нэртэй байсан. Нэг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээтэй, нөгөө нь хөрөнгө оруулалтын гэрээгүй. Тийм учраас хөрөнгө оруулалтын гэрээгүй компаниас нь бид одоо хүчин төгөлдөр хуульчилж байгаа бүх татвараа авах ёстой. Дээрээс нь 34 хувиа хуулийн дагуу авах ёстой. За яах вэ, бидний үед 2006 онд баталсан хуулиар 2009 онд 34 хувийг авахдаа үнэ төлбөртэй авдаг байсан. Гэтэл 2024 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулаад “34 хувийг үнэ төлбөргүйгээр эзэмш” гэдэг хуультай болчихсон. Тийм учраас одоо 2025 он байгаа юм чинь “Интеррей ресурс”-ийн 34 хувийг шууд үнэ төлбөргүй эзэмшинэ. Тийм учраас би юу гэж үзэж байна гэхээр одоо УИХ хоёр тогтоол гаргах ёстой. Нэг тогтоол нь “Интеррей ресурс”-ийн 34 хувийг үнэ төлбөргүй эзэмшинэ. Тэгэхдээ энэ 34 хувиа хэдэн хувиар солих вэ гэдгээ тодорхой болгоод УИХ-ын бие даасан тогтоол гаргах ёстой. Дараагийн тогтоол нь Монгол Улсын өгөөжийг нэмэгдүүлэх тал дээр гэсэн үг. Өгөөж нэмэгдэхгүй байгаа Нэг хэсэг нь юу байна гэхээр ногдол ашгийн авах хугацаа нь хойшлоод байгаа. Тэрийг наашлуулах хэмжээнд байгаа зүйл заалттай холбоотой тогтоолыг батлах ёстой. Тэр нь хэд хэдэн асуудлуудыг хөндөх ёстой. Нэгдүгээрт хувь нийлүүлэгчдийн зээлийн хүүгийн асуудлыг хөндөх ёстой. Бид 2011 онд хэлэлцээр хийхдээ “7 жил тутам энийгээ ярилцана” гэчихсэн. Гэвч 2018 онд хэрэгжүүлээгүй. Одоогийн нам эрх барьж байсан. Ингээд 2025 онд хоёр дахь удаагийн боломж гарч байна. Энийгээ хэрэгжүүлэх ёстой. Дараагийн нэг зүйл нь бол менежментийн төлбөрийн асуудал байгаа. Энд дахиад хэлэлцээр хийх ёстой. Дээрээс нь хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний хэд хэдэн заалт нь хөрөнгө оруулагч өөрөө зээлдэгч болчхоод байгаа учраас хөрөнгө оруулагч зээлдэгчийн хувьдаа өөр дээрээ давуу эрхээ үүсгээд байж болзошгүй гэж хараад байгаа заалтуудаа өөрчлөх ийм хэлэлцээрүүдийг хийх ёстой. Энэ бол хэнд ч ойлгомжтой энгийн зүйл. Тийм учраас хоёр дахь тогтоол нь ЗГ-т чиглэл өгсөн тогтоол байх ёстой. Яагаад гэвэл хэлэлцээрийг УИХ хийхгүй шүү дээ. Засгийн газар хийнэ. Харин УИХ юуг шийдэх ёстой вэ гэхээр 34 хувийг тогтоолоороо шийдэх ёстой. Ийм хоёр тусдаа асуудал байгаа.
-Түрүүн та хэллээ. Шүүхийн шийдвэр гарахын өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дуудаад санал тавьсан гэж байна. Хэрвээ саналыг нь хүлээн зөвшөөрвөл шүүхийн шийдвэр өөр гарах, шүүх хурал ч болохгүй байж магадгүй шүү дээ. Нэгдүгээрт бид шүүхтэй, хуультай улс биш юм уу. Хоёрдугаарт, таны өнгөрсөн хугацааны ажил төрөл, улс төрийн карьерийг чинь өөрчлөхүйц хэмжээний тэр санал нь юу байв?
-Би тэрийг нээлттэй ярьж чадахгүй. Надад ямар санал тавьсан гэхээр “Би чамд хоёр дахь удаагаа тавьж байна. Хоёулаа хамтарч ажиллая. ЕТГ-ын дарга, ахлах зөвлөх, эдийн засгийн зөвлөх, хуулийн зөвлөх гээд албан тушаалууд дээр хамтарч ажиллая” гэсэн. Ингэхдээ өмнөх тавьж байсан нөхцөлөө жаахан чангаруулаад “Хоёр дахь удаагаа тавьж байна. Энэ бол чиний сонголт. Эсвэл чи тэгээд шүүх рүү яваад юмаа шийдүүл. Эсвэл одоо миний саналыг хүлээж ав” гээд ийм л яриа болсон. Энэ бол гэрчтэй.
-Хэн байсан юм?
-2020 оны 7-р сарын 16-ны өглөөний 08.00-09.00 цагийн хооронд Ерөнхийлөгчийн өрөөнд буюу Төрийн ордонд болсон яриа. Тухайн үед З.Энхболд байсан. Тухайн үед Тамгын газрын даргын ажлаа өгчихсөн байсан. Ийм л яриа болсон
-2019 оны 3-р сард өгсөн санагдаж байна. 2020 оны 3 сард билүү?
-Тийм. 2020 оны 7-р сарын 16-ныг ярьж байна шүү дээ. 08.00-09.00 цагийн хооронд. Намайг худлаа ярьж байна гэвэл тэр хамгааллын алба дээр нь бүртгэл хэн ямар хүнтэй уулзав гээд бүх мэдээлэл байгаа байх.
-За, хоёулаа Оюу толгойн асуудал руугаа буцаад оръё. Оюу толгойн гэрээний явц дунд манай ЗГ, улстөрчдийн урагшгүй байдлаас болоод бид алдчихсан байна. Одоо энийг засах ёстой юм байна. Гэтэл сая таны хэлж буйгаар, Оюу толгойн ордыг бүхэлд нь авчихсан “Онтрэ-той холбоотой зүйлийг фокусалдаг нь миний бодоод байгаа үндсэн зорилгоос арай өөр байна. Зардал тэлээд байгаа зүйлийг арилгахын тулд ямар шат дараатай алхмуудыг одоо ЗГ хийх юм?
-Түр хорооны тогтоолыг харсан л даа. Түр хорооны тогтоолоор түр хороонд өгсөн тэр даалгавар нь хэтэрхий нарийхан гэх юм уу “Онтрэ”-гийн асуудлыг ярь, хувь нийлүүлэгчдийн зээлийн асуудлыг ярь. Энэ бол аягүй учир дутагдалтай байхгүй юу. Ерөөсөө Оюу толгойн энэ бүтээн байгуулалтаас Монголын талын хүртэх өгөөж 2009 оны гэрээгээр 53 хувийг нь Монголын тал хүртэх ёстой, 47 хувийг нь хөрөнгө оруулагч тал хүртэх ёстой. Энэ баланс чинь алдагдчихаад байгаа юм биш үү. Энийг алдагдуулаад байгаа бүх хүчин зүйлийг ярих ёстой. Яагаад гэвэл түрүүн өөрийн чинь хэлсэн 2019 оны 92 дугаар тогтоол 2021 оны 103 дугаар тогтоол бол багцаар нь авч үзсэн байхгүй юу. Тэгээд л шийдэл гаргаж байсан. Тийм учраас аа саяны түр хорооны шийдэл нь өөрөө хоёрхон зүйл дээрээ асуудлаа хандуулаад байх юм бол их учир дутагдалтай болно. Цаана нь олон асуудал үлдчих гээд байгаа байхгүй юу.
2009 онд “Хувь авахгүй байвал их амар” гээд зөндөө ярьж байсан. Гэхдээ талбай дээр болж байгаа жагсаал цуглаан, дээрээс нь иргэний нийгмийн хөдөлгөөн, улстөрчдийн зүгээс “Юу яриад байгаа юм, 34 хувийг нь ав, 50 хувийг нь ав, бараг 100 хувь эзэмш” гэдэг зүйлүүд ярьж байсан. Тэгээд тэр хүчинд автагдаад бид яг тухайн үед 34 хувь хүртэл авч болно гээд заалттай байсан. Тэрүүгээрээ л бид шийдсэн. Энэ ҮАБЗ нь ч тийм байсан УИХ-ын тогтоол ч тийм байсан. Тийм учраас шийдсэн. Дараа нь би үргэлж бодож байсан. Эндээс нэг гаргалгаа олох ёстой. Тэгээд 2015 онд би ЗГХЭГ-ын даргаар ажиллаж байхдаа энэ авсан хувиа тусгай рольтойгоор сольдог ийм хуулийн зохицуулалтыг бодож олоод, энийгээ хуульчилж батлуулсан. Энэ бол 10 жилийн өмнө гэсэн үг шүү дээ. 2015 онд тэгээд ашиглаж чадахгүй байгаад л байсан, байгаад л байсан. Харин сая нөгөө ураны “Орона”-гийн гэрээгээр анх удаагаа ашиглалаа шүү дээ. Тэгээд энэ чинь өөрөө үр дүнтэй болж байна аа. Яагаад гэвэл Оюу толгойн гэрээг хийхэд улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал, хүмүүсийн ойлголт, гадаад, дотоод геополитикийн асуудал, эдийн засгийн хямрал гээд олон зүйл байсан. Тухайн үеийн хуулийн нөхцөл байдал ч гэсэн биднийг ийм нарийхан юм руу шахаж байсан бол одоо тэр боломжийг нь бид нээгээд авах ёстой байхгүй юу. Тийм учраас хэрвээ би одоо ажил хариуцаж хэлэлцээр хийж байсан бол хамгийн түрүүнд УИХ-ын дарга дээр ороод “За, бид одоо Ашигт малтмалын хуулийн 5.5-ын дагуу 34 хувиа авах ёстой. Энэ тогтоолоо гаргая аа гээд “34 хувийг үнэ төлбөргүй эзэмшсүгэй” гэсэн тогтоолоо шууд гаргачихна шүү дээ. Тэрний дараа дахиад боломж байгаа. 34 хувийнхаа ногдол ашгийг ашигтай ажилласан үеэс нь эхэлж авдаг. Тэрийгээ шууд тусгай рольтойгоор солих эрх нь дахиад УИХ-д байгаа байхгүй юу. Тэгэнгүүт УИХ дээр тооцоо судалгаа хийгээд сольчихвол шууд өнөөдрөөс мөнгөө авах байхгүй юу. Тэгэхээр эдийн засгийн хувьд өнөөдрийн үнэ цэн гэдэг ойлголт байдаггүй. Өнөөдрийн мөнгө бол маргаашийн мөнгөнөөс илүү үнэ цэнтэй шүү гэдэг талаас нь авч үзэж байгаа юм. Тийм учраас энийг би УИХ-ын гишүүдэд ойлгуулна.
-Тухайн үеийн нөхцөл байдал ч тэр, сая сонсгол дээр ярьж байсан хүмүүс ч гэсэн “50 хувийг нь ав” гээд л ярьж байсан ярилцлага гараад ирж байна лээ. ЗГ өөрөө үүнийг манлайлаад аваад гарчхаж болоогүй юм уу?
-2009 оны 7-р сард Оюу толгойн гэрээний хоёр дахь хувилбар эхэлсэн байхгүй юу. Тэр үед Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт энэ асуудлыг оруулаад ахалж хэлэлцүүлж байсан. Тэр үед С.Баяр Ерөнхий сайд, би Сангийн сайдын хувьд Японы Ерөнхий сайдын урилгаар Японд албан ёсны айлчлал хийж байсан юм. Тэгээд тэр чинь эдийн засгийн хямрал болчихсон. Япон тэр үед хамгийн том донор. Тэгээд олон улсын байгууллагуудаа манлайлдаг, Монголыг дэмждэг, өндөр хөгжилтэй улс орнуудыг манлайлдаг байсан. Тэгээд энэ асуудлыг тэнд ярилцаж байсан. Тэр хоёрдугаар төсөл нь өөрөө бас жаахан асуудалтай. Юугаараа асуудалтай гэхээр бие даасан хууль маягаар боловсруулагдчихсан төсөл байсан. Хууль батална гэсэн үг байхгүй юу. Оюу толгойн гэрээний тухай хууль гэж баталж байгаа байхгүй юу. Тийм учраас тэр өөрөө хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан зөндөө олон хуультайгаа зөрж байсан. Яагаад гэвэл өөрөө биеэ даасан хууль учраас ингээд давуулаад баталчхаж байна шүү дээ. Тэгээд үүний дараа буцаахдаа 57 дугаар тогтоолыг баталсан байхгүй юу, 7-р сарын 16-нд. Биднийг байхгүй байхад гэсэн үг шүү дээ. Тэр тогтоол дотроо УИХ “34 хувийг ав” гээд шууд заагаад өгчихсөн. Тэгээд анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөний дараа 50 хувийг нь ав гээд тодорхой заагаад өгчихсөн. Тэгэхээр яг тухайн үед үйлчилж байсан Ашигт малтмалын хуулийн 5.5-ыгаа харвал 34 хувь хүртэл авч болно гэсэн заалттай.
Өөрөөр хэлбэл ЗГ-т сонголтууд өгч байгаа байхгүй юу 34 хувиа авъя эсвэл өөр юмаар орлуулъя, янз бүрийн татварынхаа хувь хэмжээг нэмэгдүүлээд тохиролцоо хийе гэх мэт. Миний хэлээд байгаа нь тэр үед “Хувь авахгүй ээ” гэж ярьж чадах хүн бол их цөөхөн байсан. Одоо С.Ганбаатар гишүүн сонсгол дээр орж ирээд л “Би үйлдвэрчний эвлэлийн ерөнхийлөгч байхдаа “Хувь битгий ав аа” гэж байсан гээд. Тэр бол зүгээр цаас. Тэр үед С.Ганбаатар гишүүн ерөөсөө дуугарч байгаагүй, гишүүн байгаагүй. Тэгээд цаас үлдчихсэн, Дараа нь маш олон удаа “51 хувийг авах ёстой, 100 хувь авах ёстой гээд л яриад байсан хүн. Тэгээд сая сонсгол дээр орж ирээд л “Би энийг чинь хамгийн анх харж байсан хүн нь.Битгий хувь ав аа гэж хэлж байсан” гээд л. Манайд “Факт чек” гэж ярьдаг шүү дээ. Хүмүүсийн ярьж байсан ярианууд нь яг нийцэж байна уу гэдгийг шалгадаг. Ер нь баруунд ямар нэгэн улстөрч худлаа ярихад шууд гаргаад ирдэг байхгүй юу. Энэ хүн одоо тэдэн онд ингэж ингэж ярьж байжээ, энэ байр суурийг ингэж илэрхийлж, ингээд худлаа ярьсан байна гээд шууд гаргачихдаг. Гэтэл манайд тийм систем соёл арай төлөвшиж амжаагүй байна л даа. Тийм учраас хэн дуртай нь өмнө нь юу ч ярьж байсан хамаагүй, өнөөдөр бас юу ч яриад хүнд таалагдаж магадгүй ийм нөхцөл байдал үүсчхээд байгаа. Тэгээд би ерөнхий улс төрийн нөхцөл байдал, уур амьсгал юу руу чиглэсэн байсан бэ гэхээр хувь авахгүйгээр асуудлыг шийдэх юм бол бид нийт ард түмэндээ ойлгуулж чадахгүй нөхцөл байдал, дарамт доор энэ гэрээ хийгдсэн. Тэр ч утгаараа УИХ ч шууд “34 хувиа ав” гэдэг шийдвэр гаргаж байсан. Ямар ч сонголтгүйгээр. УИХ-ын тогтоол нь шууд ав гэдэг тогтоол байсан учраас авч л байсан. Тийм учраас дангаар нь хууль маягаар баталчихсан байсан гэрээгээ тусад нь яг компанийн хуульд, ашигт малтмалын хуульд нийцүүлсэн гэрээ болгосон.
-Оюу толгойн ордыг ашиглахтай холбогдуулан хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль тогтоомжид нийцүүлэн батал гэдэг зүйл бий. Хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль гэхээр энэ 57 дугаар тогтоол батлагдсан 7-р сарын 16-ны өдөрт хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль гэсэн үг шүү дээ?
-Тийм.
-Дараа нь баахан хуулийг ингээд засчихсан. Яг гэрээ оруулж ирэх буюу ээлжит бус хуралдааны үеэр бас тогтоолоо зөрччихөж байгаа юм биш үү?
-Хуульд нийцүүлнэ гэдэг чинь бид юм хийнгүүт хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуульд нийцээд зарим нэг заалт нь нийцэхгүй байна шүү дээ. Тэгэнгүүт УИХ-даа хэлж байгаа байхгүй юу. За, бид та нарын өгсөн даалгаврын дагуу энэ гэрээг ингээд хийчихлээ. Тэгсэн чинь хэд хэдэн зүйл нь нийцэхгүй байна. Жишээлбэл, одоо манай авто тээврийн хууль дээр энэ замыг зөвхөн улсын хөрөнгөөр юм уу барина аа гэсэн заалттай байхгүй юу. Бид хувийн хэвшлээр бариулмаар байхад хууль дээр чинь хязгаарлачхаад байна шүү дээ. Тэгвэл тэрэндээ ингээд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Гурван хуульд өөрчлөлт оруулж, нэг хуулийг хүчингүй болгосон. Тэгэхээр ийм дөрвөн хуулийг УИХ-д нээлттэй тавьсан. Тэгээд энэ хэлэлцүүлэг болоод л УИХ-ын нийт гишүүд тэр 4 хуульд олонхоороо өөрчлөлт хийж өгсөн байхгүй юу. Гэтэл түр хорооны зарим гишүүд маш буруу ойлголттой байна лээ. Гэрээ хийхийн өмнө Ашигт малтмалын хуульд 30 гаруй өөрчлөлт оруулсан энэ тэр гээд, тэрэн шиг худлаа юм байхгүй. Тэгэхээр хүмүүс хуулиа ерөөсөө уншихгүй байгаа байхгүй юу. 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуульд 2009 онд нэг л төрлийн өөрчлөлт орсон байхгүй юу. Тэгтэл 30 гаруй төрлийн өөрчлөлт орсон гээд л. Би бол 2006 оны шинэчилсэн найруулгыг хэлээд байгаа юм болов уу гэж ойлгож байгаа. Тэгээд хүмүүсийг төөрөлдүүлээд байгаа байхгүй юу. Өөрсдөө мэдэхгүй байна уу, судалж уншаагүй байна уу. Тэр шинжээчдийн дүгнэлт эд нар дээр ярилцмаар юмнууд бас байгаа юм. Одоо жишээ нь нэг шийдвэр олдохгүй байна аа, бид нарт гээд. Гэтэл нөгөө ногоон ном дээр чинь тэр нь бэлэн байж байгаа байхгүй юу. “Хуулбар үнэн” гээд. Тэгэхээр бид материалуудаа бүрэн дүүрэн судалсан уу, үгүй юу гэдэг чинь бас асуудалтай болж хувираад байгаа.
-Ашиг хүртэх үр өгөөжийн асуудлыг та ярьсан. Та мэтгэлцээнд орж байхдаа 2019-2021 он гэж байх шиг байсан. Тэрнээс хойш 2030 он боллоо, сая 2037 он болоод явчихлаа. Бид ашгаа хэзээ хүртэж эхлэх бол?
-Одоо би нэг зүйлийг хэлмээр байгаа юм. Бид нарт тохирч байхад анхны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 5,1 тэрбум ам.доллар байсан байхгүй юу. Тэрний шийдэл нь юу байсан бэ гэхээр, энэ 5,1 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтаа оруулаад ил уурхайгаа ажиллуулъя аа. Ил уурхайгаар олж авсан мөнгөөрөө далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа хийгээд цаашаа явъя аа, нэмэлт хөрөнгө бага гаргаад гэсэн үг шүү дээ. Ингэвэл 2019, 2020 онд ашгаа авч эхэлнэ ээ гээд. Тэгэхээр одоо юу болж хувирсан бэ гэхээр 2012 онд анхны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2 тэрбумаар нэмэгдчихсэн байсан. 2015 он гэхэд дахиад нэмэгдэх шаардлага гарсан. Тэгээд энийг тухайн үеийн ЗГ шийдээд явсан. Одоогийн байдлаар Оюу толгойн ил уурхай чинь 20 хувь, далд уурхай 80 хувь нь байхгүй юу. Оюу толгойн энэ олборлолтоос 16 тэрбум ам.доллар гаргасан хөрөнгө оруулагч тал чинь дахиад 16 тэрбум ам.доллар оруулсан. Ингээд 32 тэрбум ам.доллар энэ төсөл рүү оруулаад, энэ төслийнхөө үр өгөөжтэй холбогдуулсан үйл ажиллагааг явуулсан. Энэ нь нөгөө анхны бидний ярьж байсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ойролцоогоор 4 дахин нэмэгдэж байгаа юм шиг дүр зураг гарч байгаа юм. Энийг би бас “Эрдэнэт”-тэй харьцуулаад хэлбэл хүмүүс ойлгож магадгүй. Ер нь дэлхий дээр бүх мега том төслүүдийн зардал нь дандаа хэтэрч явдаг. Тэгээд Оюу толгойн зардал ойролцоогоор 4 дахин хэтэрчихсэн байна. “Эрдэнэт”-ийн зардал 1973 онд ороод 2003 онд дахин өргөтгөл хийх хүртэл зургаа дахин өссөн байхгүй юу. Энийг хэн ч ярьдаггүй. Гэхдээ дэлхий дээр яг ийм ижил төрлийн уурхайнуудын зардал нь хэдэн хувиар өссөн бэ гэдэг дүр зургийг харахаар Оюу толгойн уурхайн зардлын өсөлт буюу бүтээн байгуулалтын өсөлт нь харьцангуй гайгүй 30 хувьтай. Тэгэхээр бидний ногдол ашиг авах хэмжээг нааш нь татаж ойртуулах зүйл бол зардлаа л хязгаарлах тухай асуудал. Хоёр сонголт байна шүү дээ. Ер нь 2025 он гэдэг бол энэ Оюу толгойн төслийн хувьд маш чухал он. Яагаад гэвэл ил уурхай, далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил нь жигдрээд дуусчхаж байгаа юм. Одоо 2026 оноос эхлээд үйлдвэрлэлийн бүтээн байгуулалт 2 дахин нэмэгдэнэ. Орж ирэх мөнгөн урсгал эрс нэмэгдэж байгаа. Тэгээд энэ боломж Монголд хөгжлийн боломжуудыг бий болгоно гэдэг дээр би одоо тун сэтгэл хангалуун байгаа.
-Та “Оюу толгойн гэрээг муужруулсан зүйл бол Дубайн гэрээ” гээд хэлчихсэн?
-Тэгсэн. Ер нь бол яах вэ, үйл явц болгон сайн, муу талтай. Дубайн гэрээний давуу тал нь юу вэ гэхээр зогсчихсон байсан гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг явуулсан. Ер нь бол 2012-2015 оны хооронд гүний уурхайн бүтээн байгуулалт чинь зогсчихсон байсан шүү дээ. Тэгэхээр нөгөө алдагдсан боломжийн өртөг гэдэг бас нэг ойлголт байдаг. Тэрүүгээр нь үндэслэх юм бол алдагдал нь олон тэрбум ам.доллар болж байгаа ийм судалгаанууд бас байдаг.
Гэхдээ 3 жил зогссон уурхайг ажиллуулахын тулд тохирохдоо нөгөө талдаа бас давуу эрх олгож болохгүй гэдэг ийм байр суурийг би хувьдаа барьж байсан юм.
-Та бол эсрэг байсан гээд байгаа шүү дээ?
-Эсрэг байсан. Тийм.
Бид өөрсдөө таны хэлээд байсан шиг бичгээр гарын үсэг зурсан учраас энэ гэрээний нэмэлт өөрчлөлтийн хэмжээнд ороод өөрсдөө зардал өсгөх зүйлээ л Дубайн гэрээн дээр тавиад өгчихсөн юм биш үү?
-Тийм зүйл болсон. Ер нь бол одоо уул уурхайн бүтээн байгуулалтыг энэ ордонд сууж байгаа хүмүүс чинь мэдэхгүй шүү дээ. Тийм учраас ТЭЗҮ гэдэг чинь хамгийн чухал баримт бичиг байхгүй юу. Тэгэхдээ 100 хувь мөрдөх бололцоотой баримт бичиг биш. Тэр чинь 5 жил тутамд тийм судалгаан дээр явна гэсэн учраас үйл явц болно, өрөмдлөг явна, бүтээн байгуулалт явагдана, судалгаанууд нэмэгдэнэ, хайгуулаа нэмж хийнэ гээд л. Тийм учраас 5 жил болгон энийгээ шинэчилж байя аа гэдэг ийм зорилт байгаа. Төслөө бодоод үзэхгүй юу. Төсөл өөрөө 70-100 жилийн төсөл гэх юм бол бид бараг 20 удаа ТЭЗҮ-ийг өөрчлөх ёстой байхгүй юу. Тэгээд өөрчлөх болгондоо бид 2009 онд тохирсон 53 хувийн эдийн засгийн үр өгөөжийг нь Монголын тал хүртэнэ 47-г нь хөрөнгө оруулагч тал хүртэнэ гэсэн тохиролцоо чинь хэвээрээ хадгалагдаж байна уу гэдгийг тухайн ТЭЗҮ хийх болгондоо Засгийн газрууд хянаж шалгаж байх ёстой. Тэрэн дээр алдагдал үүсэх л юм бол хөрөнгө оруулагч талтайгаа ярьж байх ёстой байхгүй юу.
Үе үеийн ЗГ ажлаа муу хийгээд байна гэдэг чинь 5, 5 жилээр явж байгаа ТЭЗҮ-ийнхээ үндэслэл дээр хийгдээд Монголын талын хүртэх нөгөө 53 хувийн өгөөж рүүгээ л шахах ажлаа дутуу хийгээд байна гэдэг асуудлыг яриад байгаа байхгүй юу.
-Ер нь Оюу толгойтой холбоотой асуудал яригдах үед манай Засгийн газрууд тогтворгүй байдал руу шилждэг юм билээ. Дотоодын улс төрд Оюу толгойн асуудал нөлөөлдөг үү?
-Нөлөөлнө шүү дээ. 2007 онд анхны гэрээний төсөл. Өөрөөр хэлбэл 37, 37-гоор тэнцээд анх удаа “Их эвслийн” ЗГ байгуулсан байхгүй юу. Тэр ЗГ-ыг 2006 онд огцруулаад М.Энхболдын ЗГ гарч ирсэн шүү дээ. Тэгээд манай эвсэлд, намд байсан хүмүүсийг урвуулаад, өөр жижиг намууд байгуулж засгийн газраа бүрдүүлсэн. Тэрний дараа хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ ороод ирэнгүүт цөөнхийн бүлэг буюу манай намын бүлэг дэмжээгүй, тэрийг ерөөсөө хэлэлцээгүй. Өргөн барьсан төсөл нь хэлэлцэгдэхгүй байсаар байгаад ЗГ нь огцорчихсон. Энэ өөрөө улс төр. Үүний дараа С.Баяр Ерөнхий сайд. Би яагаад “Алсын хараатай, энэ хүн үнэхээр мундаг стратегич манлайлагч” гэж хэлээд байгаа юм гэхээр, ойлгосон байхгүй юу. Дангаараа Ардын нам засаглаж байгаад энэ гэрээг хийж чадахгүй юм байна. Энэ гэрээг заавал хийх ёстой, амин чухал юм байна гээд ойлгочихсон учраас дангаараа ЗГ байгуулж болох байсан ч гэсэн манайд санал тавиад хамтарсан ЗГ-ыг байгуулсан. Яг энэ хамтарсан ЗГ байгуулангуут эсэргүүцэгч нар гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл Ардын нам дангаараа засаглах үед сайд болох бололцоотой олон хүний боломжийг хаасан. Ч.Улаан, Д.Тэрбишдагва, одоо Ц.Даваасүрэн ч гэдэг юм уу. Энэ хүмүүс чинь бүгдээрээ сайд болох бололцоотой хүмүүс байхгүй юу. Ч.Улаан урьд нь Сангийн сайд байсан. Д.Тэрбишдагва ХАА-н сайд байсан ч гэдэг юм уу. Энэ хүмүүс шууд эсэргүүцэгч нар болчихсон. Манай талаас хамтраад явсан чинь бас ЗГ-т орж чадаагүй “Фортуна” Н.Батбаяр, З.Энхболд, Д.Ганхуяг эд нар бас эсэргүүцэгч нар болчихсон. Энэ чинь эдийн засгийн гэхээс илүү улс төрийн шалтгаантай байхгүй юу.
Эд нар чинь бүр нийлээд хамтарсан жижиг бүлэг шиг юм болоод Оюу толгойг шүүмжилдэг, эсэргүүцдэг хүч болсон. Энэ нь зөвхөн Оюу толгойн асуудал биш. Ерөөсөө С.Баярын хамтарсан ЗГ-ыг л эсэргүүцдэг ийм хүмүүс болж хувирсан. Тэгээд энэ нөхцөл байдал нь өөрөө эдийн засгийн хямралтай давхцаад маш хүнд нөхцөл байдал бий болсон. 2014 онд Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдын ЗГ яагаад огцорсон. Өөрөө түрүүн Оюу толгойгоос болоод огцорчихсон юм шиг яриад байгаа юм. Үгүй шүү дээ. Өөрийнх нь ЗГ-ын гишүүн ЗГ-аасаа өргөдлөө өгч гарсан шүү дээ, Х.Баттулга сайд чинь. Сүүлд Ерөнхийлөгч болсон тэр хүн чинь Үйлдвэр, хөдөө аж ахуй буюу хамгийн гол салбарыг нь хариуцаж байгаад өөрөө сайн дураараа ажлаа өгөөд гарч ирснийхээ дараа “Н.Алтанхуягийн ЗГ-ыг би заналтайгаар огцруулна аа” гээд бичлэг олон нийтэд байдаг шүү дээ Тэр өөрөө юу гэж байна гэхээр Н.Алтанхуягийн ЗГ-т ямар хүндрэл байсан гэхээр их олон том толгойтой сайд нар байсан шүү дээ. Тухайн үед бид юу гэж ярьдаг байсан гэвэл “4 Ерөнхий сайдтай ЗГ” гэж ярьдаг байсан. Н.Алтанхуяг өөрөө Ерөнхий сайд, ҮХАА, төрийн өмчийг бүгдийг нь мэддэг Х.Баттулга тэнд Ерөнхий сайд шиг ажилладаг. Дээрээс нь манай “Фортуна” Н.Батбаяр Эдийн засаг, хөгжлийн сайд болоод, “Чингис” бонд босгочихсон, маш их мөнгөтэй. Тэгээд “Чингис” бондын мөнгөний зохицуулалтыг Эдийн засаг, хөгжлийн яам мэддэг болно гээд нөхцөл байдал үүсээд, зохицуулалт хийх ямар ч бололцоогүй. Тэгээд энэ доторх зөрчлөөсөө болж огцорсон. Тэрийг хүн болгон мэддэг. Гэтэл одоо Оюу толгойгоос болоод огцорсон гэдэг байр суурь гаргаад байвал хэтэрхий өрөөсгөл болно. Яах вэ, тэр хүчин зүйл нөлөөлсөн байж магадгүй. Гэхдээ гол хүчин зүйл нь байгаагүй юм аа л гэж хэлээд байна.
Одоо дахиад энэ хэлэлцээр явагдаж байна. Ардын нам хэдээрээ ч юм бараг талаараа хуваачихсан байсан, засгийн газраа огцруулсан. Ер нь Монголын түүхэнд байгаагүй юм болж байна шүү дээ. Ерөнхий сайд аа, намын дарга аа, Их хурлын дарга аа, Их хурлын дэд дарга аа, бүлгийн дарга аа, Шадар сайд аа, Хууль зүйн сайд аа гээд ийм нөхцөл байдал Монголд үүсэж байгаагүй. Энэ чинь үндсэндээ эрх барьж байгаа намын хувьд хямрал болоод Үндсэн хуулийн хямрал руу түлхээд хүнд нөхцөл байдал үүссэн. Тэгээд энэ нөхцөл байдалтай дахиад 7 жилээр хийдэг юм давхцаад, хүү тохирдог гэрээ давхцаад, гадна талд нь энэ том бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулагч тал болж байгаа “Рио Тинто”-гийн эзэмшдэг хувийг Оросын компани авна гэдэг шүүх хурлууд болоод олон юм давхцаж байна шүү дээ. Тэр Оросын компани бол бүүр 2017, 2018 оноос эхлээд л байнга Монголын талын 34, 66 хувийг авъя гэдэг саналаа янз бүрийн түвшинд ярьдаг байсан. Тэрийг монголчууд бүгдээрээ л мэддэг байсан шүү дээ. Ийм зүйлүүд явагдаад хүнд байдаг учраас түр зуурын шийдвэр битгий гаргачхаасай гэж боддог.
-Та чинь бүр Хэрэг эрхлэхийн дарга мөртлөө Ерөнхий сайдтайгаа бүтэн хоёр сар уулзаагүй юм гэсэн биз дээ?
-Ер нь ийм юм болсон. Н.Алтанхуягийн ЗГ-ын үе бол хөрөнгө оруулагч талтайгаа хийх хэлэлцээрүүд нь их “мухардаад” далд уурхайн бүтээн байгуулалт 3 жил зогссон. Тэд нарын хооронд ойлголцол их муу байсан. Тэгээд харилцан ойлголцлын санамж бичиг дээр гарын үсэг зурчихаач ээ гээд Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд надад санал тавьсан юм. “С.Баярцогт оо, чи энэ гэрээ хийсэн хүний хувьд энийг үзээд өгөөч ээ, эд нар намайг энэ зүйл дээр зур гээд байх юм аа” гээд. Тэгэхээр нь би эд нарыг нь авч үзээд, өмнө нь 2009 оны гэрээн дээр ажиллаж байсан багийнхаа залуучуудыг дуудаад, тэр саналуудыг нь бүгдийг нь судлаад “За, энэ бол болохгүй юм биш үү. Энэ бол ашиг дээр суурилж байсан гэрээг зардал дээр суурилж байсан зээлийн гэрээ болгож хувиргалаа. Өөрөөр хэлбэл ашиг дээр суурилж байсан хөрөнгө оруулалтын гэрээг зээл дээр суурилсан зардал дээр суурилсан зээлийн гэрээ болж хувиргаж байна аа, та энийг зурж болохгүй шүү” гэсэн. Тэгээд Н.Алтанхуяг сайд миний үгэнд ороод зураагүй. Дараа нь тэр Дубайн гэрээг байгуулж эхлэх үед би альтернатив санал гаргаад, ер нь Ерөнхий сайдтайгаа санал зөрөлдсөн, маш их хэмжээгээр. Тэгээд намайг энэ ажлын хэсгээс шууд гаргачихсан. “Энийг битгий оролцуул. 2009 оны гэрээг анх хийсэн хүн нь ингээд байна аа” гэдэг зүйл болсон. Тэгээд би нөгөө талд ажиллаж байсан хүмүүст хэлсэн. Ерөнхий сайдын буруу биш шүү. Та нар Ерөнхий сайдыг худлаа мэдээллээр хангаад байна аа, Ерөнхий сайд чинь өөрөө хэлэлцээр хийхгүй шүү дээ. Үүрэг тооцоо судалгаан дээр нь суухгүй шүү дээ, чиглэл гаргаж өгөх юм чинь. Тэгээд иймэрхүү зүйлүүд болсон. Үүний үр дүнгээр сайн юм нь далд уурхайн бүтээн байгуулалт эхэлсэн, олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас зээл авч чадсан. Гэхдээ зардлыг хязгааргүй нэмэгдүүлэх хөрөнгө оруулагч талд давуу эрх олгох зүйл заалтуудыг хийсэн хүмүүс бол Дубайн гэрээ гэхээр нь ганцхан гэрээ гэж боддог. Яг үндсэндээ 3 гэрээ байдаг. Тэгээд иймэрхүү зүйлүүд болсныг ямар нэгэн байдлаар ярих хэрэгтэй.
-Тэгэхээр та яг энэ зүйл рүү орж ирсэн дээр тодорхой зүйл хэлээч. Оюу толгойн гэрээ гэдэгт монголчууд яагаад анхаарал хандуулаад байдаг вэ гэхээр нэгдүгээрт баялаг, хоёрдугаарт бид эндээс ногдол ашиг хүртчих юм байна, наадах чинь амьдрал улс оронд хэрэг болох юм байна гэдэг өнцгийг л хэлээд байгаа шүү дээ. Анх ярьж байсан зүйлээсээ зардлаар дамжаад зээлийн гэрээ болоод явах гэж байна гэдгээ танай багийнхан мэдчихээд байхад та тэрийг ил гаргаж ирж одоо шүгэл үлээнэ гэж ярьдаг болчхоод байна шүү дээ, сүүлийн үед. Тийм зүйлийг яагаад хийхгүйгээр эс үйлдэхүй хийчихсэн юм?
-Би тэрийг бүгдэд нь хийсэн. Би чинь тэр материалаа бариад харьцуулсан. Чи тэгээд өөрөө бод л доо. Би “Эд нар ийм буруу юм хийх гээд байна аа” гээд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга дээр орсон. Тэгээд миний ажлын хэсгийн гишүүн байсан Г.Тэмүүлэн тухайн үед Уул уурхайн дэд сайд байсан. Ардын намын бүлэг дээр орж энийгээ танилцуулсан юм. Яагаад гэвэл Ардын нам тэр үед ЗГ-т байсан. Тэгээд би бие даагч нөгөө 2 жижиг намын бүлэгт бас танилцуулгаа хийсэн. Гэтэл ерөөсөө эдийн засгийн байдал маш их хүндэрчихсэн. Тэгээд л хүн бүр нэг валютын орлого олж ирэх ёстой, энийгээ хөдөлгөх ёстой гээд урт хугацааны үр дагаврыг нь тооцоогүй байх. Тэгээд би бол хүргэх ёстой бүх хүнд нь хүргэсэн. Яагаад гэвэл тэр шийдэл гудамжинд гарахгүй, тэр шийдэл ордонд л гарна, ЗГ-ын түвшинд гарна, Их хурлын түвшинд гарна. Тэр битгий хэл, би юу гэж хэлж байсан гэхээр “Энийг Их хуралд орлож танилцуулах ёстой. Уул уурхайн сайд, Хууль зүйн сайд, Аж үйлдвэрийн сайд, Сангийн сайд нь энэ дээр саналаа өгөх ёстой. Ингэж байж энэ гэрээ явах ёстой” гээд, ингээд би “Ажлаа өгнө” гээд л тэр хурал дээрээс гараад явж байсан.
-Харин таныг ажлаа өгнө гэж байсан л гэдэг юм билээ. Тэгээд ажлаа өгөөгүй. Ерөнхий сайдтайгаа хоёр сар юм уу, нэг сар юм уу уулзаагүй юм гэсэн биз дээ?
-Тэр бол нэг зарчмын харилцаанууд. Яагаад тэр ажлаа өгөөгүй гараад яваагүй олон юм болсон бэ гэхээр тэрийг бас ингээд нээлттэй ярих бололцоо байхгүй.
-Яагаад?
-Тэр чинь бас Монголын харилцааны бодлого гээд олон юм байна шүү дээ. Тэгэхээр би тэрийг ингээд хаалттай тодорхой юман дээр ярих сэдвүүд зөндөө байгаа. Тийм учраас би тэрийг хэлж чадахгүй.
-Дубайн гэрээг хамгийн их зүтгүүлж байсан хүн нь та гэх юм. Уг нь хэн байсан юм?
-Бүх юм ҮАБЗ-ийн зөвлөмжөөр л явдаг юм. Тэгэхээр 3 хүний л асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгч тухайн үед Ц.Элбэгдорж байсан. УИХ-ын дарга З.Энхболд, Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг. Тэгэхээр ойлгомжтой шүү дээ.
-ҮАБЗ яг энэ асуудлыг яагаад Төрийн ордноос гарч хэлэлцдэг юм, компанийн оффис дээр?
-Тэрийг ёстой мэдэхгүй.
-Та нэг хүнтэй хамт орж мэдээлэл танилцуулсан шүү дээ?
-Тэгээд би бол бүх л түвшинд энийг ойлгуулъя гээд эрх барьж байсан, манайд хамтарч байсан намын дарга, Шадар сайд нартай уулзаж хэлж байсан. Тэгээд тухайн асуудлыг хэлэлцсэн ЗГ-ын хуралдаан хаалттай болсон учраас одоо протокол нь хаалттай байдаг. Тэр хэзээ нэгэн цагт ил гарах байх. Тэгэхэд хүмүүс ямар байр суурь барьж байсан бэ гэдэг нь маш тодорхой болно.
-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж яг энэ гэрээг, санхүүжилтийн зүйлийг илүү дэмжиж байсан зүйл байгаа юу. З.Энхболд бол “Энэ буруу байсан, би мэдэхгүй” гэсэн. Та хоёр сая муудалцаад авах шиг болно лээ?
-Тийм ер нь би хүнтэй ажил хэргийн байр суурь дээрээс баримтгүй худлаа ярихад жаахан дургүйцдэг. Тэрнээс энэ чинь бүгдээрээ л төрийн төлөө улс орноо хөгжүүлчихье, хүмүүсийнхээ аж амьдралыг сайжруулчихъя гэдэг арга зам нь зөрж болно шүү дээ. Тэгээд тэр болгон дээрээ л мэтгэлцдэг. Тэгээд Д.Дэмбэрэл гуай над руу зөндөө дайрсан. Дараа нь хүрч ирээд л надаас уучлал гуйсан. “С.Баярцогт оо, энэ одоо ажил хэргийн маргаан шүү. Чи битгий юм бодоорой” гээд л шууд 12-ны хурлын дараа ирээд уучлал гуйсан. Би тэгээд л “Тийм ээ, ойлгож байгаа Д.Дэмбэрэл гуай энэ ажил хэргийн маргаан. Гэхдээ нийт ард түмэн маань телевизээр харж байгаа учраас яг тухайн үедээ Д.Дэмбэрэл гуай надаас уучлалт гуйсан гэдгийг ч хараагүй шүү дээ. Тэгээд л ийм юм болдог байхгүй юу. Би одоо тэр болгоныг чинь гараад яриад байхад аягүй хэцүү байхгүй юу. Мэдээж хэрэг ойлгомжтой зүйл.
Би чамд хэлээд байна шүү дээ, заавал надаар ингэж хэлүүлэх хэрэг байгаа юм уу би одоо ингээд л тэр хүн тэгсэн шүү дээ энэ хүн ингэсэн шүү дээ гээд байх зохимжгүй. Хэн нэгэн улстөрч юм уу, хэн нэгэн хүн буруутай гэж үзээд байгаа. Яг тухайн үед байсан ҮАБЗ-ийн гишүүд буруутай. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, тэгээд гүйцэтгэл хийж байгаа хүн нь ЗГ, Ерөнхий сайд. Чи тэгээд бод л доо. гэрээг нь ЗГ-ын гишүүн зураагүй, УИХ-аар танилцуулаагүй. Гэхдээ үр дагавар нь өөрөө хөрөнгө оруулалтын гэрээний суурь зарчмыг хөндөж байгаа юм. Хувь нийлүүлэгчийн гэрээний зүйл заалтад нэмэлт оруулж байгаа юм шиг тийм үр дагавартай болсон байхгүй юу. 2021 оны 2,3 тэрбум ам.долларын өрийг хүчингүй болгосон. Тэр бол Л.Оюун-Эрдэнийн ЗГ-ын гавьяа.
-Та тэр албан бичиг, юмыг нь харсан юм уу?
-Захирлынх нь “Ингээд 2,3 тэрбум ам.долларын өрийг чинь хүчингүй болголоо” гэсэн захиа нь байгаа.
-Дубайн гэрээг цуцаллаа, хүчингүй болгох% цуцлах гэдэг чинь хоёр өөр агуулга явж байгаа шүү дээ?
-Тийм. Хуулийн үр дагавруудын талаар энийг ярилцах хэрэгтэй. Энэ 2,3 тэрбум ам.долларын өрийг хүчингүй болгосонтой холбогдуулаад 2021 оноос хойш Оюу толгойн төсөлтэй холбоотой Монгол Улс ерөөсөө өргүй байхгүй юу. Гэтэл Хянан шалгах хорооны гишүүд хүмүүсийн тархи угаана гэдэг шиг “Өдөр бүр 10 тэрбум ам.долларын өртэй байгаа” гээд өөрсдийгөө мундаг мэдлэгтэй, хуульч, эдийн засагч гээд хүмүүсийн толгойг эргүүлээд байгаа байхгүй юу.
Тэгэхээр би байнга хэлээд байгаа. Монгол Улсын ЗГ-ын баланс дээр, “Эрдэнэс Монгол” компанийн баланс дээр, “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн баланс дээр Оюу толгойн бүтээн байгуулалттай холбоотой нэг ч өр байхгүй. Одоо намайг худлаа ярьж байна уу гээд бүгдээрээ очоод шалгаад үзэх хэрэгтэй. Сангийн сайдаасаа асуух хэрэгтэй. “Эрдэнэс Монгол” компанийн захирлаас асуух хэрэгтэй. “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн захирлаас асуух хэрэгтэй. Нэг ч өр байхгүй. Харин Оюу толгойн бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлж байгаа хувь нийлүүлэгчдийн зээлийн хүү өндөр байгаагаас болон хувь нийлүүлэгч зардлаа болон менежментийн төлбөр хэлбэрээр авч байгаа энэ төлбөрүүдээс чинь болоод бидний ногдол авчрах хугацаа хойшлоод байгаа юм. Ингэж л ярих хэрэгтэй.
-Та АН-ын бүлэг дээрээ яагаад Дубайн гэрээтэй холбоотой танилцуулгаа хийж чадаагүй юм?
-Ер нь бол яах вэ, З.Энхболд намын дарга байсан. Ерөнхий сайд маань намын дарга байгаагүй. Тэгээд тэр хоёр хүн маш олон зүйл дээр ойлголцдоггүй байсан. Тавантолгойн асуудлаар ч, хямралаас гарах аргачлал дээрээ ч ойлголцдоггүй, ер нь маш их зөрчилдөөнтэй. Тийм учраас энэ бүлэг дээр асуудлыг шийдэх боломж хомс байсан л даа.
-Тантай холбоотойгоор Дээд шүүхээр эцэслэгдээд гарчихсан зүйл дээр тусгай санал гэдэг зүйл гарч ирээд буцаад прокурорт очингуутаа хэрэгсэхгүй болсон л доо. Өмнө нь ийм кэйс байгаагүй, одоо ч гарсангүй л дээ. Энд ямар нэгэн улс төрийн нөлөөлөл байсан уу, үгүй юу?
-Харин яг энэ дээр миний эсрэг байсан хүмүүс надад аягүй сайн боломж гаргаж өгсөн байхгүй юу. Эхлээд Оюу толгойг муу хийсэн гэдгээрээ хэрэг үүсгэсэн шүү дээ. Тэгээд би чинь одоо “Оюу толгойг муу хийгээгүй ээ” гээд батлахын тулд ийм зузаан ном гаргаад хүмүүст хүргээд одоо “e-book”-ээр орчихсон байгаа. Бүх хүн авч үзэх бололцоотой ийм зүйл гаргасан. Энэний дараа Оюу толгойтой холбогдуулж С.Баяр дарга бид хоёр дээр хэрэг үүсгэсэн зүйлээ хэрэгсэхгүй болгосон. Тэгээд зохиомол хэргүүдийг нэмж эхэлсэн. “Гадаадад хувьцаа авч мөнгө угаажээ”, “Орон байраа аваагүй байна. Одоо авахдаа хээл хахууль авсан байж магадгүй” “Үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн байна” гээд л. Тэр битгий хэл, манай гэр бүлтэй огт холбоогүй нэг компанийг “Энэ танай гэр бүлийн компани байна. Чи эндээс ашиг эд нар хүртчихсэн байна” гэх мэт зохиомол юмнууд тулгаад, тулгах тулгахдаа мөрдөн байцаалтын явцад ерөөсөө асуулт асуухгүй байж байгаад шууд шүүх рүү явуулах, яллах дүгнэлт дээрээ нэмээд оруулаад явуулчихсан байхгүй юу. Тийм учраас би эсэргүүцэх юм уу, тайлбарлах ямар ч боломж гараагүй. Тэгээд би зөндөө өргөдөл бичсэн. Тэгсэн чинь “Чи шүүх дээр очоод тайлбарла” л гэж байгаа юм чинь. Яагаад гэвэл шүүх рүү явуулчихсан гээд ийм зүйл болсон. Тэр үед мэдээж 3 шатны хурал болоход Х.Баттулга Ерөнхийлөгч байсан. Тэгээд тэрэн дээр нь хяналт тавьдаг юм шиг байгаа юм. Тэр битгий хэл, намайг “Давж заалдаж болохгүй шүү чи” гээд шоронд байж байхад хүнээр хөөрхийлүүлж дарамталж байсан. Тэгэхээр энэ бол улс төрийн хэрэг байхгүй юу. Хүмүүс болохоор эдийн засгийн юм уу, авлига, хээл хахуулийн хэрэг гэж бодно. Улс төрийн хэрэг. Харин яг Х.Баттулга нэр дэвшихээ болиод, У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч болж амжаагүй байсан энэ үед Дээд шүүхийн бүх гишүүд хуралдаад “Энэ бол хэрэг биш байна аа, энийг мөрдөн байцаалтад буцаагаад явуул” гэсэн.
Яг энэ үйл явцын дунд нөгөө мөнгө угаасан, авлига авсан гээд байгаа хэрэг чинь Швейцарт шалгагдаж байсан байхгүй юу. Швейцар Монголын АТГ-тай хамтарч ажилласан, Хонгконгтой хамтарч ажилласан, Англи, Австралиуудтай хамтарч ажилласан. Ингээд яг энэ дүгнэлт гарч байх үед Швейцараас “Энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болголоо” гэдэг албан ёсны мэдээллүүд ирсэн. Энийг ч АТГ мэдэж байсан байх. Тэгээд гол буруутгаж магадгүй хэрэг нь тэр байсан. Тал талдаа ойлгомжтой болсон учраас АТГ-аас прокурорын байгууллагад “Энэ дээр бид хэрэг үүсгэх шаардлагагүй юм байна, энэ хэргийг хаая” гээд шийдвэр гарсан зүйл байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл 4 шатны шүүхээр явсан гэсэн үг. Анхан шатны шүүх нь ямар ч хэл ам байхгүй, миний үгийг ч сонсохгүй шууд 10 жилийн ял өгчихсөн. Давж заалдах шатны шүүх нь үзээд үнэхээр энэ хүнд огт хамааралгүй компанийг тулгаж байгаад ял өгчихсөн байна гээд тэрийг нь эхлээд хасчихсан. Тэгээд шууд нөгөө 10 жилийн ял чинь 4.8 болоод буучхаж байгаа байхгүй юу. Харин Дээд шүүх дээр очиход “Энэ хүнийг яллаад байгаа хоёр асуудал нь ерөөсөө төгсөөгүй хэрэг байгаа учраас энийг нэг газар нь төгсгө. Энэ ер нь аягүй сонин хэрэг байна” гэдэг ийм дүгнэлт байгаа. Тэр Дээд шүүхийн шүүгч нар гээд таван хүн ороод ярилцаж байгаад хоёр нь “Үгүй ээ, энэ бол хэрэг биш байна. Тийм учраас энийг Дээд шүүхийн бүрэн бүрэлдэхүүн үзэх ёстой” гэдэг тусгай санал өгсөн юм билээ. Түүнээс биш С.Баярцогтын нь зөв гэж өгөөгүй юм билээ. 21 гишүүн тэгээд буцааж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр одоо 1, 2 хүнийг аргалчихна байх. Чи дээд шүүхийн 21 гишүүнийг аргал даа, тийм юм байхгүй. Ер нь над шиг дэлхийгээр шалгуулаад “Энэ хүн ямар ч гэм буруугүй юм байна” гэдэг ийм зүйлтэй хүн Монголд ер нь байхгүй шүү. Таван улсад зэрэг шалгуулаад энэ гэм буруугүй юм байна гээд цагаадсан хүн ерөөсөө байхгүй. Тийм учраас би аягүй бардам байдаг байхгүй юу.
-Үүнтэй холбоотойгоор өнөөдрийг хүртэл бас нэг улс төрийн яриа дагаж явж байна. Та Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхтэй гурван ЗГ-т хамтарч ажилласан байх. Та хоёрын харилцаа ер нь гайгүй юм биш үү. Тэгээд л Ерөнхийлөгч болж гарч ирээд л таны энэ хэргийг байхгүй болгоод, асуудлыг нь шүүх дээрээ шийдээд л явчихсан юм биш үү?
-Би хэлж байна шүү дээ. Тэр шүүх хурал нь У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн ажлаа аваагүй байхад болсон байх. Би ер нь Монголын бүх улстөрчтэй их сайн харилцаатай. Х.Баттулга бид хоёрыг их муу гэж боддог юм шиг байгаа юм. Х.Баттулгыг анх УИХ-ын гишүүн болоод, Р.Эрдэнэбүрэн бас гишүүн болоод, тэр хоёр хоёулаа “Эх орон” гээд “Эрэл”-ийн намын гишүүн байсан байхгүй юу. Тэр хоёрыг би хоёуланг нь намаас нь гаргаад АН-д оруулсан байхгүй юу. Тэгээд 2004-2008 оны хооронд би тэр хоёрын ментор нь байсан юм. Тэр битгий хэл, Х.Баттулгыг гишүүн байхад манай ээж зурагтаар хараад “За, миний хүү одоо энэ гишүүн шиг л бол, чи энэ хүнээс суралц гээд. Тухайн үед Х.Баттулга бид хоёр найз байсан. Тэгээд би юу гэж боддог вэ гэхээр 2011, 2012, 2013 он дөхөөд ирэх үед дараагийн Ерөнхийлөгчийн тухай асуудлууд аягүй их босож ирсэн л дээ. Одоо Ц.Элбэгдоржийн дараа хэн Ерөнхийлөгч болох вэ, яах вэ гээд л. Тэр үеэс л Х.Баттулга Ерөнхийлөгч болъё гэж эртнээс өөрийгөө бэлдсэн юм шиг байгаа юм. Тэгээд л Ерөнхийлөгчид өрсөлдөх магадлалтай хүмүүсээ муулаад эхэлсэн. Тэгээд хамгийн эхний золиос нь би болж байгаа байхгүй юу. Тэгээд хамгийн түрүүнд л зурагтаар гараад “Энэ Хятадын эрлийз” гээд яриаг гаргасан хүн Х.Баттулга. Би өөрт нь хэлсэн. “Чи яасан ичдэггүй юм бэ, манай ээж, аавын хоолыг идээд, хоёр хөгшин одоо амьд сэрүүн байна аа, ийм юм яриад сууж байх юм” гэсэн чинь “Би тэрнийхээ төлөө уучлалт гуйж байна аа. Чи надтай хамт “Ёс зүй” гэдэг нэвтрүүлгээр орчих оо” гээд. Би тэр нэвтрүүлгээр нь орсон. Энийг ч хэлсэн. Тэгээд намайг 2020 онд шоронд орсны дараа Х.Баттулгын зүгээс түүхчид, архивынханд үүрэг өгсөн юм билээ. “За, энэ С.Баярцогт Хятадын эрлийз байж магадгүй. Энэ архивын материалыг бүгдийг нь үз” гээд. Тэгээд үзсэн чинь би ээж талаараа Чингүнжавын удам байхгүй юу. Аав талаараа болохоор Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ вангийн хошуу, Нинж Доль, Номин ханы удам гээд гараад ирнэ шүү дээ. Тэгээд ухаж байсан хүмүүс нь Ерөнхийлөгчид хэлсэн юм билээ. “За, энэ С.Баярцогтыг удам судраар нь оролдоод хэрэггүй юм байна аа. Аягүй бол энэ чинь явж явж байгаад алтан ураг болох юм байна шүү” гээд. Тэгээд Х.Баттулга дахиж Хятадын эрлийз гэж ярихаа больчихсон шүү дээ. Энэ зүйлүүдийг бид баталж чадна.
З.Энхболд бид хоёр бас аягүй сонин байсан. З.Энхболдын хадам аав н.Төмөрбаатар гэдэг хүн бол манай Сэлэнгэ аймгийн Засаг дарга, АИХ-ын депутат бид хоёр Үндсэн хуулиа хамт баталж байсан. З.Энхболдын гэр бүлийн хүн нь манай параллель ангийн хүүхэд. Ингээд бид гэр бүлээрээ найзууд. Тэгээд хадам аав нь дандаа надад хэлдэг байсан. “За, С.Баярцогт оо, чи том улс төрд түрүүлж орлоо шүү, З.Энхболдыгоо дандаа авч яваарай” гээд. Тэгээд 2004 онд З.Энхболд Өвөрхангайд өрсөлдөөд дүн нь гараагүй байхгүй юу. Маргаантай жил гаруй гишүүн болж чадаагүй шүү дээ. Тэр хооронд нь би Ц.Элбэгдоржтой муудалцаж байгаад З.Энхболдыг ТӨХ-ны даргаар ажиллуулж байсан юм. Яагаад гэвэл нам нь ингээд дэмжиж байж энэ хүн чинь шүүхийн маргаанд ялна шүү дээ. Энэ мэтчилэн олон зүйл байгаа. Тэгээд л өмнө нь бас 1996-1999 оны хооронд ТӨХ-ны дарга болоход нь гарч ирсэн. Ерөнхий сайд болгон сольчих гээд л би З.Энхболдыг хамгаалаад. Иймэрхүү зүйлүүд бол зөндөө байгаа. Тэгээд одоо энийг яриад л тэр шүү дээ. Тэр утгаар нь аваад үзвэл би Монгол Улсын бүх улстөрчтэй их сайн харилцаатай.
У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч намайг МЗХ-ны Ерөнхийлөгч байхад манай тэргүүлэгч гишүүний нэг байсан. Би одоо зөндөө үнэнийг хэлж чадна. Д.Оюунхорол гишүүн миний тэргүүлэгч гишүүн байсан. Ч.Сайханбилэг миний тэргүүлэгч гишүүн байсан Д.Одбаяр гээд ҮХЦ-ийн дарга байсан хүн миний тэргүүлэгч байсан. Өнөөдөр Гаалийн дарга болж байгаа П.Дэлгэрнаран бас миний тэргүүлэгч байсан. Тэр битгий хэл, би Сагсанбөмбөгийн холбооны ерөнхийлөгч байхад миний тэргүүлэгч гишүүн Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч байсан. Сагсанбөмбөгийн холбооны тэргүүлэгч байхад С.Эрдэнийн аав Содномзундуй гуай миний тэргүүлэгч ч байсан. Ингээд би тэр хүмүүстэй чинь байнгын холбоотой нам харгалзахгүйгээр олон ажилд зэрэг явж байсан. Тийм учраас одоо намайг хэн нэгэн хүний ивээлд ороод эсвэл нэгэн хүний туслалцаа дэмжлэгтэйгээр ингэж явж байна гэвэл худлаа. Би бол хэзээ нэгэн цагт үнэн ялна гэдэгт бүрэн төгс итгэлтэй байдаг. Энэ бол миний аав ээжийн хүмүүжил. Айлын зургаан хүүхэд зургуулаа л онц сурдаг, эрдэм номын мөр хөөсөн л хүүхдүүд. Манай аав бол багш, агрономич, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч насаараа намын ажил хийсэн хүн. Одоо бурхны оронд очсон. Миний ээж бол эмч. Тэгээд ийм л гэр бүлээс хүмүүжилтэй. Тэгэхээр гэр бүлийн суурь хүмүүжил аягүй чухал байхгүй юу. Ер нь улс төрд орж байгаа хүн мэдлэгтэй байж болно, боловсролтой байж болно, туршлагатай байж болно, аливаа асуудалд хүн чанартай ёс зүйтэй хандана гэдэг бол хамгийн чухал гэж бодоод байна.
-Энэ ял өгсөн асуудал мөн З.Энхболд дарга “Энэ хүнийг сайн шалгаад өгөөч ээ” гэдэг матаас ч юм уу, бичиг ч юм уу явчихсан. Энэ яг энэ хүмүүсийн өөрсдийнх нь зүйл мөн үү эсвэл өөр зүйл байгаа юу, юу гэж боддог вэ?
-Өнөөдрийн арбитрийн шийдвэртэй холбоотой гэж боддог. Энэ бол үргэлжилсэн үр дагавартай юм явсан юм байна аа. 2016 оны 12-р сард Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхийлөгч байхад нь, М.Энхболдыг УИХ-ын дарга байхад нь, үргэлжлүүлээд Х.Баттулга ерөнхийлөгчийн үед энэ процессууд явагдсан. Энэ процесс явагдах болгонд хөрөнгө оруулагч талыг ямар нэгэн шалтгаанаар гэрээг хүчингүй болгоод гаргачих аргуудыг илэрхийлсэн юм байна гэдгийг ойлгосон.
-АН-ын Тэргүүн дэд дарга яг ямар үүрэгтэй байна. Ер нь дээрээсээ хоёр дахь том дарга нь биз дээ?
-Тийм. Ер нь бол Л.Гантөмөр бид хоёр чинь өрсөлдсөн шүү дээ. Би 13 хүний саналаар ялагдчихсан. Гэхдээ ялагдах нь чухал биш. Яагаад гэвэл тухайн үед нам маань хоёр хуваагдчихаад албан ёсны бүртгэл байхгүй, албан ёсны тамга тэмдэг байхгүй. Гэрчилгээ нэг талд нь, тамга нь нэг талд нь тэгээд аль аль нь бие биенээ хүлээн зөвшөөрдөггүй.
-Хурал хийгээд зодолдчихдог л байсан шүү дээ?
-Тийм. Тийм учраас би ямар ч байсан энийг ингээд нийлүүлье. Яагаад гэвэл хоёр талаас нь надад хоёр хүмүүс ирсэн юм. Жишээ нь “Женко” Х.Баттулгатай талаас нь Х.Мөнхжаргал, Ш.Түвдэндорж, Ө.Шижир, энэ С.Эрдэнийн талаас ЕНБД Ч.Өнөрбаяр, дэд дарга Р.Эрдэнэбүрэн, Ч.Отгочулуу, М.Тулгат, н.Оюундарь гээд таван залуу ирээд “Хүмүүс таныг л аягүй сайн хэлэлцээр хийдэг. Биднийг нийлүүлээд өгч чадах ганц хүн нь гээд байх юм” гэсэн. Ингээд би зарим нэгийг нь танихгүй. Би бол энэ намдаа ч өртэй, улсынхаа төлөө хийе. Яагаад гэвэл энэ янзаараа байвал 2024 онд манай нам ер нь сонгуульд өөрийнхөө нэрээр орж чадахгүй юм шиг байна. Тэгээд би тэр залуучуудтай нийлж ажиллаад маш их уулзалт хийсэн. Уулзалт хийж явж явж дээд шүүх дээр байгаа бүх материалыг үзээд ямар алдаа зөрчил гараад байгаа юм гээд нэгдсэн хурал хийсэн. Тэгээд тэр нэгдсэн хурал дээрээс эхлээд Л.Гантөмөр, С.Одонтуяа, З.Нарантуяа бид 4 өрсөлдөөд, З.Нарантуяа замдаа нэрээ татаад,бид 3 өрсөлдсөн. Тэгээд олонхын саналаар Л.Гантөмөр дарга болсон. Тэгээд Л.Гантөмөр дарга маань албан ёсоор бүртгэгдээд тамга тэмдгээ аваад, бараг 7 жилийн зовлон гэх юм уу даа. энийг давж гараад нам маань нэгдсэн. Тэгээд энэ үед надад Л.Гантөмөр дарга эхлээд “Та ЕНБД болчихооч ээ” гэдэг санал тавьсан юм. Тэгэхээр нь би 2024 онд манай нам ялна гэж бодож байсан. Би ийм илүү техник ажил хариуцаж байхаар бодлогын асуудлыг нь хариуцъя аа. Өөрөөр хэлбэл манай нам ялчих учраас улс орныхоо хөгжил дэвшилд хамааралтай энэ бодлогын юмыг хариуцъя гэсэн. Тэгээд надад “Та энэ Улс төрийн зөвлөлийг даргалдаг. Одоо Тэргүүн дэд даргын албан тушаал дээр очооч ээ” гэдэг санал тавьсан. Тэгээд би 2024 онд энийг хүлээж аваад Улс төрийн зөвлөлийн хурлаа даргалж хуралддаг ийм л албан тушаал дээр очоод илүү бодлогын юман дээр нь анхаарсан. Тэгээд бас АН-аа шинээр ре-брэндинг хийе гэсэн ийм бодлого сонирхолтой байсан. Тэгээд харамсалтай нь одоо манай нөгөө удирдлагуудын зүгээс бол энэ ярьсан хэлсэндээ бол тэмүүлэлгүй байсан юм билээ. Тийм учраас бид нар бол олонх болж чадаагүй.
-Нөгөө удирдлагууд гэж хэн бэ?
-Намын дарга, ЕНБД-ын үүрэг гүйцэтгэгч болон бусад хүмүүсээ хэлж байгаа юм.
-Л.Гантөмөр дарга эд нар ерөөсөө ялъя гэсэн хүсэлгүй байсан юм байна, тийм үү?
-Хүсэлгүй байсан.
-Одоо таныг генсек болж, нам руугаа дахиад гүнзгий орж ирэх гэж байна гэдэг яриа гараад л танай намын “генсек”-ийн суудлын 90 нь эзнээ хүлээсэн байдалтай л байх шиг байна. Энэ талаар ер нь бодол байна уу?
-Одоо нэг ийм юм байна. Энэ шинэ даргаас ерөөсөө хамааралгүй. Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчилсэн. Улс төрийн намын тухай хууль чинь 2024 оноос хэрэгжээд эхэлчихсэн. Тэгэхдээ зохион байгуулалттай холбоотой заалтуудыг нь 2025 оны 1-р сарын 1-нээс хэрэгжүүлнэ гээд хойшлуулчихсан байсан юм билээ. Тэгээд 2025 оны 1-р сарын 1-нээс хэрэгжүүлэх гэсэн чинь 2026 оны 1-р сарын 1-нээс хэрэгжүүлье гээд хамтарсан Засаг байхад дахиад нэг жилээр хойшлуулчихсан. Тэгээд одоо дөнгөж хэрэгжилт нь биелэх гээд явж байгаа. Өнгөрсөн жил гаруй хамтарсан засаг байхад бол би ерөөсөө нийгэм рүү гарч янз бүрийн юм яриагүй. Яагаад гэвэл манай намын одоо ажил албан тушаалд очоогүй олон хүн над руу “Та Улс төрийн зөвлөлөө хуралдуулаач ээ, энэ ЗГ-ыг шүүмжлээч ээ”гээд хандсан. Тэгээд би байнга хэлдэг байсан. Ер нь бид 42 хүнтэй том бүлэг болчихлоо. Бүх үйл ажиллагаа бүлэг дээр төвлөрөх ёстой. Дээрээс нь бид хамтарсан засагт орчихлоо. Бид хамтарсан ЗГ-т орчхоод сөрөг хүчний байрнаас шүүмжлээд явбал маш хүндрэлтэй үл ойлголцлыг бий болгодог. Эцсийн эцэст цэнхэр дээлтэй байна уу, улаан дээлтэй байна уу Монгол чинь нэг шүү дээ. Тийм учраас энэ ЗГ-ын үйл ажиллагааг дэмжих ёстой гээд би бол Улс төрийн зөвлөлийг нэг ч хуралдуулаагүй. Ямар нэгэн байдлаар засаг болон намын удирдлагад шүүмжлэлтэй хандаагүй, идэвхгүй байр суурьтай байсан гэсэн үг.
-Генсекийн суудал дээр та очих юм уу, үгүй юу?
-Би намын даргад юу гэж хэлсэн бэ гэхээр О.Цогтгэрэлийг дарга болох үед нь “За намын дарга аа, бид 2027, 2028, 2032 онд ялах боломж байна. Ялалтын гол суурь бол эв нэгдэл. Тэгэхээр манай намд “Нэг Монгол”, “Гранд Монгол” гээд хоёр том фракц байна. Та ЕНБД-аа болж өгвөл “Гранд Монгол”-оор аваарай” гэсэн. Манай шинэ дүрмээр “Шинэ намын дарга томилогдсон тохиолдолд ЕНБД чөлөөлөгдсөнд тооцно” гээд заалттай байхгүй юу. Одоо Дээд шүүхээс манай дүрэм батлагдаад л ирэх л юм бол одоо байгаа ЕНБД автоматаар чөлөөлөгдөж байгаа. Тэгэхээр шинэ хүний асуудал бол яригдана. Тэр бол цэвэр намын даргын эрх мэдлийн асуудал. Би ЗГ огцорсны дараах анхны Улс төрийн зөвлөлийн хурал дээр хэлсэн юм. “За хамтарсан засагт байсан учраас би идэвхгүй байсан. “Гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад” гэдэг Монгол ардын зүйр үг байдаг шүү дээ. Тэгэхээр одоо бол ингээд нэгэнт манайх сөрөг хүчин болоод бид хуваагдах юм уу бие биенээ шүүмжлэх зүйлгүй болсон учраас би намынхаа үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцоно оо гэдэг ийм байр сууриа илэрхийлээд явж байгаа. Ийм л зүйл байгаа.
-2024 оны сонгуулиар та жагсаалтын 9-т бичигдсэн байсан. Гэвч өглөө босоод иртэл жагсаалтад өөрчлөлт ороод та гишүүний суудлаа алдсан. Тэнд юу болчхов?
-Яах вэ, тэнд болсон процесс бол бүгд хуулийн зөрчилтэй. Яагаад гэвэл тухайн үедээ сонгуулийн хуулийг унших юм бол одоо ч гэсэн хүчин төгөлдөр. Нэр дэвшилт бол нууц санал хураалтаар явагдана гэдэг ийм заалттай. Манайд бол нэр дэвшилт нууц санал хураалтаар явагдсан нэг л списк байгаа. Тэрний дараагаар ил санал хураалтаар янз бүрийн хөдөлгөөнүүд гарсан. Тэр бол хуулийн зөрчилтэй. Тэгээд нэрсийн жагсаалтыг хоёр, гурван удаа өөрчилсөн намын Хэрэг эрхлэх газар дээр. Тэгээд энэ асуудлыг СЕХ шийдэх ёстой, шүүх дээр шийдэгдэх ёстой. Тэгээд би улс төрд маш олон удаа оролцсон. Монгол Улсад өмнө нь 1990 оноос хойш зохион байгуулчихсан бүх сонгуульд оролцсон хүн байгаа юм. Тэгээд ийм хууль бус юмыг анх удаа харсан. Гэхдээ би ингээд заргалдаад яваад байх юм бол манай намын нэр хүндэд муу. Дан тойрог байсан бол би заргалдаад явж болох байсан. Нэг тойрог дээр л асуудал үүснэ шүү дээ. Тийм учраас би чимээгүй орхисон. Энэ дээр ч эрх баригчид бас нүдээ аньсан. Тэгээд эрх баригчидтай манай намын дарга нар ойлголцолтой байсан юм шиг байгаа юм.
-С.Баярцогтыг жагсаалтын 9-өөс авч хаяад Х.Тэмүүжинг тавьчих гэдэг энэ процесс Ардын намын захиалгатай байсан юм уу та юу гэж хардаг юм?
Би тэрийг баталж чадахгүй. Би өөрөө дүгнэлт хийчихсэн. Тэрийгээ одоо хуваалцахгүй. Тэр бол зүгээр миний хувийн дүгнэлт. Би өөр дээрээ дүгнэлт хийж байгаа л гэсэн үг.
-2027 оны сонгуулийг та юу гэж харж байна?
-2027 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль бол хамгийн чухал сонгууль. Яагаад гэвэл бид маш том шилжилтийг ерөөсөө ярихгүй байгаад байна. Бид ингээд дотроо л яриад байгаа юм. Дэлхий бүхэлдээ өөрчлөгдөж байна. Одоо энэ яагаад хүүнүүд өөрчлөгдөөд, хөрөнгийн биржийн индексүүд савлаад байна. Дэлхий чинь уламжлалт эдийн засгаасаа хиймэл оюун ухаан AI дээр суурилсан эдийн засаг руу шилжиж байна шүү дээ. Тэгэх гэж байгаа учраас дэлхий бүхэлдээ донсолж байгаа байхгүй юу. Одоо бид улс хоорондоо өрсөлддөг байсан бол тун удахгүй хомо сапиенс гэдэг хүн төрөлхтөн чинь артифишиал, женерал, интелиженс буюу хүнээс илүү ухаантай компьютер роботуудтайгаа өрсөлдөх хэмжээнд очих ийм том дараагийн шилжилт рүүгээ шилжиж байгаа үе байхгүй юу. Уламжлалт бүх юм чинь өөрчлөгдөж байна шүү дээ. Уламжлалт банкны систем өөрчлөгдөж байна. Уламжлалт аж ахуйн системүүд хөгжиж байна. Энэ эдийн засаг бол тодорхой хувиар л өсдөг. Хоёр оронтой тоогоор өсвөл бүр сайхан хөгжлөө гээд л зөндөө сүйд болдог. Намайг Сангийн сайд байхад манайх 17,7 хувиар өсөж байсан. Энэ өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт орж байсан. Гэтэл энэ хиймэл оюун ухаан дээр байгаа эдийн засаг чинь хувиар өсөхгүй дахин өсдөг байхгүй юу. Ингээд өсөлтийн ялгаа бол эрс өөрчлөгдөнө. Ийм нөхцөл рүү шилжиж байхад бид ингээд л хоорондоо маргалдаад л нэг гэрээгээ зөв хийсэн, буруу хийсэн, Ардын нам, АН гээд байвал Монгол Улс яг үнэндээ жалгандаа үлдэж байна шүү.
2027 оны Кандидат бол эв нэгдлийг хангах ёстой. Хоёрдугаарт дэлхий дээр өрсөлдөх чадварыг манлайлдаг тийм л хүн байх ёстой. Би хувьдаа тэгж л харж байна.
-Таныг нэр дэвших магадлалтай гэж яригдаад л байна. Хэрвээ нэр дэвших шийдвэр нам чинь гаргавал дэмжих үү?
-Тэр талаар ерөөсөө бодоогүй байна. Ойрын хэдэн өдрүүдэд ерөөсөө Оюу толгойг яаж ард түмэндээ зөв ойлгуулах вэ гэдэг ийм л хүсэл зоригтой байсан.
-Саяхан болж өнгөрсөн Ардын намын улс төрийн асуудал хүрээ хязгаараа тэлж Үндсэн хуулиа давж, цэц дээр хүртэл очлоо. Энэ зүйл дээр АН, УИХ дахь АН-ын бүлэг хэр сайн улс төр болон бодлогын үйл ажиллагаа хийсэн гэж та хардаг вэ?
-Мэдээж манай намын гишүүд 100 хувь санал нэгдээгүй ч гэсэн манай намын дийлэнх нь зарчмын зөв байр суурьтай байсан. Үндсэн хуулийнхаа үзэл санаа парламентын БНУ-ынхаа үзэл санааг баттай хамгаалж чадсан гэдэгт би итгэл төгс байгаа. Тэр дийлэнх олонх болж байсан гишүүддээ их талархалтай бахархалтай хандаж байгаа.
-Ардчилсан хувьсгалын хамгийн тэргүүн эгнээнд явсан хүмүүс бол АН-ын яг танай цаг үеийн лидерүүд. Та ч гэсэн тэр дунд байсан. 30 хэдэн жилийн дараа эргээд харахад та бүхний бодож байсан ардчилал өнөөдөр бүрэн дүүрэн хэрэгжиж чадаж байна уу?
-Би бол сэтгэл хангалуун байгаа. Мэдээж хүмүүс шүүмжлэлтэй хандана. Би 1990 онд УБХ-ын гишүүн АИХ-ын депутат болоод анхны төсөв хараад зүгээр л гудамжинд явж байхгүй яав аа гэж бодож байсан. Монгол Улсын төсвийн бараг 30-40 хувийг ЗХУ-ын тусламжаар бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл өөрийнхөө эдэлж хэрэглэх гэж байгаа тухайн жилдээ гадны тусламжаар бүрдүүлдэг ийм л улс байсан. Бид гэрэл гэгээ байна уу, энэ хэзээ нэгэн цагт сайхан болох уу тэгээд дараа нь анх удаа 96 онд ардчилсан хүчин ялаад засгийн газраа байгуулсан. Тэгэхэд бид нар үнэхээр зөв зүйл хийжээ гэдгийг би бол итгэл төгс байсан. Манай 1998 оны ЗГ Эрдэнэтэд бид нар татаас өгч байсан байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл энэ өмч хувьчлал, хувийн өмч, шашны эрх чөлөө, гадаадад дотоодод чөлөөтэй зорчих энэ чинь Монгол Улсын эдийн засгийг босгож ирдэг юм байна гэдгийн итгэл төгс бол тэнд байсан. Бид улс төр нь л жаахан болохгүй байгаа болохоос урлаг, спорт, тэмцээн уралдаан бүх юмаар бас өөрсдийгөө харуулж үнэхээр чадаж байна шүү дээ. Манай гадаад бодлого бол үнэхээр гайхамшигтай байна шүү дээ. Дэлхийд бид 3.5 сая хүнтэй хоёр том орны дунд байгаа жижиг улс гэхэд бид Монголыгоо үнэхээр гайхамшигтай танилцуулж, ойлгуулж чадаж байна шүү дээ.
Би хувьдаа юу гэж боддог байсан гэхээр Оюу толгойн гэрээг хийсний дараа дахиад дөрөв таван Оюу толгой гарна, Тавантолгой хөдөлнө. Монгол Улс дундаж давхаргын хавхнаас хамгийн хурдан гарч өндөр хөгжилтэй улс болно гэдэгт итгэл төгс байсан байхгүй юу. Харамсалтай нь бид Оюу толгойгоос өөр бүтээн байгуулалт хийж чадсангүй 16 жил боллоо шүү дээ. Одоо ч тэр асуудлаа яриад л яваад байна л даа.
-Татвар дээр бизнес эрхлэгч ААН-үүд маш их хэцүү, хүнд байдалтай байна. Бид яг ямар бодлогуудыг хийх вэ. Яг ийм нөхцөлд бизнес эрхлэх жижиг ААН лав байхгүй. Бүгд л төрдөө наалдаж үгүй бол төрөөс очиж юм авч байна. Эдийн засагчийн хувиар юу гэж харж байна?
-Ерөөсөө хувийн хэвшлийн хийж чадаж байгаа бүх ажлыг хувийн хэвшилд өгөх хэрэгтэй. Төр бол жижигхэн байх ёстой. Төр зөвхөн хувийн хэвшил хийж чадахгүй маш их анхны хөрөнгө оруулалтын эрсдэлтэй үндэсний аюулгүй байдлын ач холбогдолтой салбарууд дээр л байх ёстой. Татвар бол маш бага байх ёстой. 4:10-ын татварыг Ардын намтай хэлэлцээр хийж батлуулсан. Тэр ажлын хэсгийг толгойлж байсан хүний хувьд 4:10-ыг 2007 онд хийсэн. Тэгээд 2008 онд анхны Татварын өршөөлийн хуулийг хийсэн.
Одоо хүмүүс Татварын өршөөлийн хууль гээд ярьж байна. Системийг нь бүхэлд нь өөрчлөөгүй байж Өршөөлийн хууль явуулж болохгүй. Би яагаад тэр 2008 оны татварын өршөөлийн хуулийг хийсэн бэ гэхээр анх удаа Монголд гол 4 татвар 10 хувь болсон байхгүй юу. Тэгээд би ер нь татвартай холбоотой байр суурь, татварын реформ, төсвийн реформыг Сангийн сайд байхдаа хийж байсан. Энэ дээр надаа бодсон зүйл гаргалгаа бүх зүйл байна. Гэхдээ нэг ийм шүүмжлэгчийн зүгээс гудамжнаас яриад байх бол үнэхээр утгагүй. Тийм учраас бид эрхээ аваад энэ бодож байсан зүйлээ хэрэгжүүлэх ёстой. Яагаад гэвэл би хийчихсэн учраас хэлж байна шүү дээ.
-Ер нь өнгөрсөн хугацаанд байсан Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдын хувьд С.Баярцогт гээд л яриад л байдаг. Та үнэхээр намынхаа ард нь суучихаад төсвийг нь эсэргүүцүүлээд “Харбин”-ын гэрээний эсрэг явъя гээд байдаг юм уу?
-Би бол тэрэнд үнэхээр гайхсан. Анх сонсоод би итгээгүй. Яагаад гэвэл Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдтай сүүлд танилцсан. Гэхдээ Хэрэг эрхлэхийн дарга байхад нь би нэг захиа бичсэн юм. 20:50 гэдэг хөтөлбөр хийх гэж байна аа гээд. Тэр үед нь би “Таны зөвлөхүүдийн жагсаалтыг би харлаа. Та бол өмнө нь гаргасан энэ хөгжлийн хөтөлбөрүүдийг бүгдийг нь байхгүй болгоод нэгдсэн том хөтөлбөр хийх гэж байгаа юм байна. Тэгээд наад хүмүүсийг чинь харахаар аягүй мундаг мэргэжилтнүүд байна. Гэхдээ хөгжлийн философи нь их чухал. Тэгээд дэлхий дээр хүний амьдралын хугацаанд дэлхийг өөрчилж чадсан 4 хүн байдаг юм аа гэж. Бид одоо улс төрийн шинжлэх ухаан, төрийн шинжлэх ухаан, эдийн засаг, улс төр, эдийн засгийн шинжлэх ухаанд үздэг юм. Тэгээд би Пак Чин Хигийн “Солонгосын Түүх” гээд номыг Англиар нь авчраад монголчуудад тараасан юм. Тэгээд би тэр номынхоо 50 ширхгийг Л.Оюун-Эрдэнийг Хэрэг эрхлэх газрын дарга байхад нь танихгүй мөртөө захиа бичээд “Би танд энэ 2 боть 50 ширхэг ном явууллаа. Та зөвлөхүүддээ уншуулж үзүүлээч ээ” гээд. Анх ингэж л одоо холбогдчихсон юм. Дараа нь манай намын үйл ажиллагаа яваад тэргүүн дэд дарга болсны дараа олон зүйл дээр уулзаж ярилцдаг байсан. Би өөрийнхөө санаа бодлыг харамгүй хэлдэг байсан. Төсвийн хуулийг болбол би уншдаггүй байсан. Яагаад гэвэл одоо Сангийн сайд байсан хүн чинь Төсвийн хууль уншихаар шүүмжлэх юм зөндөө гарна шүү дээ. Тэгээд өөрөө оролцоогүй байж шүүмжлээд байхаар тэрийг буруу гэж боддог байхгүй юу. Шүүмжилмээр байвал шууд Ерөнхий сайдад, Сангийн сайдад хэлэх ёстой.
Би шүүмжилдэг биш бүтээлч сөрөг хүчин байх ёстой гэж боддог.
-Ерөнхий сайд байсан танай намаас тантай ойрхон найз, сая сонсголд ирсэнгүй гээд л байна. Ч.Сайханбилэгтэй сонсголын дараа холбогдож амжив уу. Та хоёр хоорондоо холбогддог юм уу?
-Бид хоёр холбоотой. 14 хоногтоо нэг удаа ч юм уу мэнд мэдээд ерөнхий зүйлүүдээ яриад, эхлээд нөгөө хэрэг төвгийн талаар л их ярьдаг байсан. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувь, Дубай гээд л. Дараа нь Монголдоо ирэх гээд асуудлаа зөв зүйтэй шийдэх гээд ярьдаг байсан. Сүүлийн үед тэр зүйлүүдээ ярихгүй. “Сайн байна уу” гэх байдлаар мэнд мэдээд бараг 5 жил болж байна шүү дээ.
Сонсголын дараагаар холбогдож ярьсан зүйл байхгүй.
-Урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.