2024 оны байдлаар Монгол Улсад 96 мянган хүн хүнсний талон авч байв. Энэ халамж зорилтот бүлгийнхэнд хүрч чаддаг эсэхийг сурвалжиллаа. Хүнсний талоноор аж амьдралаа залгуулдаг айлыг сураглан, гэр хорооллын сааралтсан гудмаар явлаа. Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн 14-р хороогоор ороход, гэр хорооллыг дахин төлөвлөж буйтай холбогдуулан, хүнсний талон авдаг айлын тоо цөөрсөн тухай халамжийн ажилтан хэлэв. Үүний дараа Сүхбаатар дүүргийн 13-р хороог зориход, халамжийн мэргэжилтэн Т.Ууганцэцэг “Манай хороонд одоогоор хүнсний талон авдаг 101 өрхийн 548 хүн бий. Тэдний 267 нь хүүхэд” гэлээ. Ингээд тэдний төлөөлөл болсон, 5 хүүхэдтэйгээ амьдардаг нэгэн эмэгтэйтэй биднийг уулзуулсан юм.
Тэр нөхөр 5 хүүхдийнхээ хамт тус хороонд 2018 оноос эхлэн амьдарч байгаа бөгөөд сард 80 орчим мянган төгрөгийн хүнсний талон авдаг. Нөхөр нь тусдаа амьдардаг гэх. Энэ айлын хөргөгч хоосроод 3 хоножээ. Мах, гурилтай үед өдөрт 2 удаа хоол хийдэг байсан бол хоосорсноос хойш хайрсан бин, боорцгоор хүүхдүүдээ хооллож, дараагийн хүнсний талон олгохыг хүлээж байгаа нь энэ. Хөргөгчдөө гоймон, талхны уутнаас өөр зүйлгүй энэ айл хүүхдийн мөнгө, хүнсний талоноос өөр орлогогүй. Бага насны хүүхэдтэй учир ээж нь ажил эрхлэх боломжгүй гэнэ. Иймд хүүхдийн мөнгө, хүнсний талон гээд халамжаас халамжийн хооронд амь зогоодог байна. 8 жилийн турш хүнсний талон авсан эмэгтэй ийн ярилаа.
Хүнсний талон өгөх үеэр дэлгүүрүүд барааныхаа үнийг нэмдэг
“Би 3-18 насны 5 хүүхэдтэй. Хамгийн том нь саяхан 19 нас хүрч, том хүний тоонд орж, 16.000 төгрөгийн талон авч байна. Өнгөрөгч 12-р сарын хүнсний талоноор 10 кг гурил, ургамлын 1 литр тос, 28 мянган төгрөгөөр мах, 3 кг цагаан будаа, харин цөөн хэдэн төгрөгөөр дэлгүүрийн худалдагчаас гуйж хүүхдүүдээ зайрмаг авч өгсөн.
‘Хааяа амттай юм идмээр байгаа ч хүнснээс илүү гардаггүй юм. 80 мянган төгрөгт авсан хүнс 7 хоноод дуусдаг. Яг дуусахтай зэрэгцэн, хүүхдийн мөнгө бууна. Залгуулаад хүнсээ бэлдэнэ. Ер эрхэлсэн тодорхой ажилгүй учраас халамжаар л амьдарч байгаа нь үнэн. Хүүхдүүд маань хүнсний талон өгдөг өдрийг бүр цээжилчихсэн.
Сарын бүрийн 15 болохоор л хүнс өгөх өдөр гээд баярлаад байдаг. Хүнсний талон өгөх өдрийг хоног тоолон хүлээдэг. Хүнсний талон өгөх өдөр зарим дэлгүүр барааныхаа үнийг 300-500 төгрөгөөр нэмдэг. Ингэхээр бид талондоо ахиу хүнс авч чадахгүй тохиолдол бий. Ер нь бөөнөөр гэхээс илүү жижиглэнгээр авдаг. Бидэнд бол хүнсний талон нүдээ олсон ажил. Тогоо таслуулаад, хоёр сар болж байгаа. Шинэ жилээр тоггүй, тас харанхуйд л оноо угтсан. Ингээд аккумлятороос тог залгаад сууж байна. Амьдрал ийм л байна. Зурагт ч үгүй манайд хүнсний талон бол маш их өгөөжөө өгдөг” гэв.
Тэр тоггүй ч талонтой байгаадаа сэтгэл хангалуун байлаа.
Халамжийн мэргэжилтнүүд: Хүнсний талонд танил тал байдаггүй
Босго оноо доогуур ч хүнсний талонд хамрагдаж чадахгүй айл байдаг. Энэ нь хүнсний талоныг хорооны ажилтнууд танил тал, хамаатнууддаа өгдөг гэх ойлголт төрүүлдэг. Тэгвэл ингэх боломжгүйг хэд хэдэн хорооны халамжийн мэргэжилтэн хэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл ХХҮЕГ айлуудад оноо өгч, ямар айлыг хүнсний талонд хамруулахыг тодорхойлж өгдөг. Харин хорооны халамжийн мэргэжилтнүүд зөвхөн судалгаа гаргаж, ХХҮЕГ-т өгдөг гэнэ. Яг л ижил тэгш хуваарилдаг гэсэн юм. Хүнсний талон олгох дэлгүүрийг тендерээр шалгаруулдаг юм байна. Томоохон супермаркетууд хүнсний талоноор үйлчилдэггүй. Нийт 25 мянган өрхөд 130 дэлгүүрээр дамжуулан хүнс олгодог. Эдгээр дэлгүүр нь аймаг, сум, дүүргийн халамжийн байгууллагадаа хүсэлт тавьж, кассын системдээ нэмэлт өөрчлөлт оруулан, талоноор үйлчилдэг. Өмнө нь томоохон сүлжээ дэлгүүрүүд талоноор хүнс олгодог байжээ. Харин одоо харьцангуй орлого бага, жижиг хүнсний дэлгүүрүүд талоноор хүнсээ худалддаг болсон байна. Учир нь амьжиргааны түвшнээс доогуур орлоготой өрхийн мэдээллээ солилцох, хүнсний бүтээгдэхүүнээ иргэдэд олгосны дараа улсаас санхүүжилтээ авна гээд цаг хугацаа их шаарддаг учраас том сүлжээ дэлгүүрүүд татгалзаж эхэлсэн байна. Сар бүрийн 15-20-ны хооронд хүнсний талон, хүүхдийн мөнгө орсон уу гэх иргэдийн хөл хөдөлгөөн дэлгүүрт нэмэгддэг байна.
Худалдагч: Хүнсний талонаар торны тал хүрэхгүй хүнс авдаг
Тэгвэл Хайлааст орчимд байрлах “Аав” дэлгүүрийн эзнээс хүнсний талоны талаар зарим зүйлийг тодруулахад, “Хүнсний талоноор олигтой хүнс базаахгүй. Манай 7-10 хоногийн хүнсийг авна. Зарим хүн талоноор өөр амттан авах гэдэг. Өмнө нь дэлгүүрээс 20 мянган төгрөгт торны тал юм авдаг байсан бол одоо торны ёроолд хүрэхгүй зүйл авдаг болсон. Өргөн хэрэглээний хүнс, барааны үнэ өссөн. Манай дэлгүүрээр 15 гаруй өрх хүнсний талоноор үйлчлүүлдэг.
Сар бүрийн 15-нд өглөө үүдээ нээсэн даруйд л “Хүнсний талон орсон уу?” гээд ороод ирдэг. Ингээд нэг тор ч хүрэхгүй хүнс аваад гардаг. Өндөгнөөс бусад хүнсний үнэ нэмэгдсэн” гэв. 2023 онд гурил, мах, тос, талх, сүү, будаа гээд 10 нэр төрлийн хүнс 9 хувиар өссөн байдаг бол өнгөрөгч 2024 онд хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ 11 хувиар нэмэгдсэнийг судалгааны МЭК компани тодотгожээ.
Хүнсний талоныг нэмэх биш, хөдөлмөр эрхлүүлэх бодлого барьж байна
Хүнсний талоныг хүүхдэд 8.000, том хүнд 16.000 төгрөгөөр тооцон олгодог байна. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт тулсан энэ үед хүнсний талон хаана ч үгүй байгааг 5 хүүхдийн ээж онцолсон. Тансаг хэрэглээнээс ангид хүнсний талоныг зогсоох тухай асуудал нэг хэсэг яригдсан. Хүнсний талон авч байгаа айлуудын 70-80 хувь нь зорилтот бүлэг буюу амьжиргааны түвшин доогуур өрх байна. Хэрэв зогсоовол дээрх бүсгүйтэй ижил амьдралтай хэдэн мянган өрх хоолгүй хонох биз. Тэр бол хүнсний талоноор амьдралаа залгуулж буй 96 мянган өрхийн төлөөлөл. Цаашид хүнсний талонд хамрагдах айл өрхийг цөөлөх бодлогыг салбар яам нь барьж байгаа гэдгийг Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний ерөнхий газар мэдээлсэн. Манай улс жилд улсын төсвөөс 2.2 тэрбум төгрөгийг 6 төрлийн халамжид зарцуулж буй. Эдгээрээс хамгийн оновчтой, үр дүнтэй гэгдэх, зарим өрхийн өл залгах эх үүсвэр болж байгаа нь хүнсний талон. Тэгвэл халамж гэж хавтгайруулахгүйгээр ажилтай, орлоготой байлгах талаас нь бодлогоор дэмжих асуудал 2024 оны сүүлчээр яригдаж эхэлсэн.
Хэрэв дээрх төлөвлөгөө ажил хэрэг болбол хүнсний талоныг зогсоож болзошгүй. Хүнсний талон авдаг иргэдийн 46 хувь нь буюу 100 гаруй мянган хүн хөдөлмөр эрхлэх боломжтой гэх судалгааг салбар яам нь гаргасан байна. Иймд халамжийн үйлчилгээ гэгдэх тэтгэвэр, тэтгэмж, асаргааны тэтгэмж, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн үйлчилгээний суурь дата мэдээллийн бааз зөв байх ёстой гэж үзжээ. Халамжийг зорилтот бүлэгт олгохгүй байна гэж иргэд шүүмжилдэг. Тэгэхээр энэ хэсгийг дахин шүүх, хасах иргэдийн орлогын түвшинг тодорхойлж буй аргачлалаа шинэчилнэ гэдгийг Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний газрын дарга З.Энхболд мэдэгдсэн юм.