<p>Монгол түмний уламжлалт их баяр Цагаан сар хаяанд ирсэн шүншигт өдрүүдэд өөрийн эрхгүй ус нутаг, ижий аав, эцэг өвгөд, ус голын буянт буурлууд сэтгэлд ургаж ирэх нь бий. Гол усаа дүүргэсэн сайхан хүн гэж байдаг. Төрөл садан түмэн олноороо уулзан золголдоход ерөөлийн үгэн дундаас тэр л сайхан хүмүүний дүр төрх, халуун дулаан яриа нар шиг гэрэлтэж ирдэг. Хэн хүнд ингэж дурсагдана, орон зай нь үгүйлэгдэнэ гэдэг хүмүүний орчлонд бахархал дүүрэн амьдарсных нь гэрч буюу. Тийм ээ, ийм л алтан хувь заяаны эзэн Аат Товуу гэж эрхэм хүмүүнийг Хаврын тэргүүн сарын шинэдийн өдрүүдэд гэгээн дүрийг нь сэтгэлдээ ургуулан он жилүүдийнх нь хуудсыг сөхөж сууна. Айраг адуугаараа зартай миний нутгийнхан Аат Товуугаараа бахархана. Хаана л яриа хөөрөө, хууч дэлгэгдэнэ тэнд Товуу гуайн тухай дурсамж хөвөрч, хүний сайнтай нөхөрлөн хүлгийн сайхныг унаж эдэлж явсан хийморь лундаа нь мэдрэгдэх шиг болно. Тэрээр үнэндээ домог шиг амьдарсан нэгэн. Сайхан мориор гангарч, нутаг хошуу алгасан гол ус дамнан даалуу тавьж, тэгэхдээ зүгээр нэг хорхойгоо даран тоглох биш мөрийд нь шинэ мотоцикл, таван ханатай гэр тавьж их гарын тоглоомчин гэдгээ нотолж ханхалзаж явсан эр. Сумын хоршоонд хоёр гуравхан шинэ мотоцикл ирж гэнэ Бавуу, Товуу хоёр авч гэнэ гэх яриа амнаас ам дамжиж, өнөө хоёр чинь хоршооноос шинэ цагаан бүрээс худалдан аваад голоор нь цуулж мотоциклоо арчиж байна гэнэ гээд ёстой домог шиг яригдана. Алдарт Хоёр Мөнх буюу Баянаа, Мөөеө аваргууд шиг Мааньтын голын Товуу, Хөшөөтийн голын Бавуу гэж Булганы Хишиг-Өндөрийн уул шиг ханагар хоёр эр, нутаг усныхаа чимэг нь явлаа. “Тоорой бандийг байхад торгоны дээдийг эдэлж явлаа” гэдэг шиг Товуу баяны нүнжиг буяныг амсаагүй хүн манай нутагт ховор. Агент байхад нь хүүхдүүд гэрээр нь орно. Хоосон гарна гэж гонж. Ямар сайндаа “24-ийн чихэр өгдөг гоё айл” гэсэн яриа хүртэл гарахав. Мааньтын голд ангир нургин хөх ногооны униар тэнгэрт тулах тавдугаар сарын дундуур гүүн зэлээ сунган татаж гүүгээ уяна. Айрагных нь сайхныг хэлээд яанам. Ийнхүү бусдаас түрүүлж гүүгээ уясан айлын уяа хэц морьдоор дүүрэн байх нь мэдээж. “Наяад оны эхээр санагдана, Булган аймагт болсон Нэгдэлчдийн баярын айргийг танай сумын Товуу гуайнхаас авч байлаа. Тэднийх таван сард гүүгээ уячихсан, айраг нь мөн ч сайхан байж билээ” гэж аймгийн депутат явсан хүн нутгийн минь адуучнаар бахархан хэлснийг адууч аавын хүү би мартдаггүй. Дармаагийн Товуу гэж ийм л эрийн хэц нь мэдрэгдсэн дүнжгэр нэгэн. Тэрээр найман охины дараа гарсан хүний ганц хүү юм гэдэг. Ачит эцэг нь хүүгийн хүслэн болж гэргийгээ амаржих бүрийд хүү төрнө гэж хүлээдэг байсан гэх. Ингээд найман охин гарсны дараа ламд үзүүлтэл “Одоо танайхаас хүү төрнө. Товуусэрэв гэж нэр өгөөрэй. Уул усаа баясгасан буянтай хүү төрнө” гэж хэлжээ. Лам багшийн хэлснээр нэрийг нь цээжиндээ бат хадгалаад сэтгэл дэнслэн хүлээсэн байна. Үнэхээр хүү төрлөө гэнэ. Товуусэрэв хэмээн нэр хайрлаж олон жил хүсэн хүлээсэн хүүгээ алган дээрээ бөмбөрүүлэн өсгөсөн нь мэдээж. “Аав минь хүний ганц хүү учир эрх танхи өссөн. Гэрт нь ирсэн зочны дээлийн хормойг ширдэгтэйгээ хамт оёчихдог тийм л адтай дүрсгүй хүүхэд байж. Гал ассан сэргэлэн цовоо нүдтэй байсныг нь мэдэх хүмүүс хэлдэг. Аав Дармаа нь бригадын дарга байсан. Манай аав өөрөө ч бас бригадын дарга хийж явсан” гэж бага охин Ундармаа нь хэлж байна. Бригадын дарга, сумын агент, нэгдлийн зарлага, хүн эмнэлгийн нярав, сургуулийн нярав гээд сум орон нутагтаа хариуцлагатай ажил эрхэлж явжээ. Мөн цэрэгт байхдаа нярав хийж байсан гэдэг. Бага залуугаасаа бичгийн боловсрол өндөртэй, тооны ухаанд гаргуун үндсэндээ тооцоонд сайн, гүйлгээ ухаан сайтай байсныг нь хэн бүхэн дурсдаг. Хуучин Авзагын хүрээний гол сургууль, одоогийн Хишиг Өндөрийн сургуульд Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, Геологийн яамны сайд Мятавын Пэлжээтэй нэг ангид сурч байсан багын андууд. Пэлжээ сайд нутагтаа очихоороо ангийн найз Товуугийндаа заавал ч үгүй ордог, Товуу нь найзыгаа ирнэ гээд морь шавхраагаад хүлээж байдаг тухай нутгийн хөгшид ярьдаг. “Пэлжээ сайд ирэхээрээ Товуу, Майдар хоёрыгоо сурна. Товуу шавхарсан сайхан морь унаад гангарч очно. Майдаа маань яах вэ. Хашин хээртэйгээ пөг пөг шогшуулж очно. За тэгээд тэр гурав чинь багынхаа дурсамжийг яриад мөн сонин сайхан юм болно шүү дээ” гэж дурсдаг юм. Хоньчин баатар З.Очир гуайн “Лениний зам” нэгдлийн хамаг хар бор ажлыг нуруундаа үүрч явсан Майдар гэж ёстой бурхан байлаа.</p> <p>Майдаа маань нэг удаа ангийн нөхөр Пэлжээ сайдад “Надад чамаас хүсэх юм байхгүй. Харин хүүг минь цэрэгт очиход жолооч болгодог ангид оруулж өгөөрэй” гэж захижээ, нөхрийн захиасыг сайд хууль мэт биелүүлсэн байна. “Майдар мөн ухаантай шүү. Пэлжээд ганцхан үг хэлээд л хүүгээ насных нь хоолтой золгуулсан. Рэнцэн шиг сайн жолооч алга” гэж Товуу гуай Майдаагаараа, хүүгээр нь, Пэлжээ сайдаараа бахархан ярьдаг байсныг хүүхдүүд нь хэлдэг. Тэр жил сумын худалдаа бэлтгэлийн ангид агент тоолж гэнэ. Агент тоолох сургаар Товуу гуайн хань “Манай энэ л баларна. Орсон гарсан бүгдэд хормой дүүрэн чихэр өгч, хавийн амьтанд байдгаа тараадаг хүн хамгийн түрүүнд өрөнд орно” гээд санаа нь зовж суужээ. Сумын агентуудаас ганцхан Товуу гуай өр ширгүй гарсан байна. Тооцоонд ямар байсных нь илрэл энэ гэлтэй. Нэг удаа 100 хурганы арьсны тооцоо гарч хэнд хэзээ тушаасан билээ хэмээн эргэлзсэнээ өдрийн тэмдэглэлээ үзэж тушаасан хүний нэр ус, өдөр судрыг нь олсноор уг асуудал шийдэгдсэн гэдэг. Хуучин бичгээр өдрийн тэмдэглэл хөтөлдөг байсных нь хэрэг тэгж гарчээ. Насны хань Цэрэнчимэд нь Бүрэгхангай сумын уугуул улсын мэргэн харваач Лодоншарав гэж хүний охин. Ханийгаа анх хараад ямар сайхан урт үстэй бүсгүй вэ гэж бодон сэтгэл татагдсанаа хожим дурссан нь бий. Залуу хосууд нийлээд есөн жил болж байж үрийн зулай үнэрлэсэн байна. Есөн жил гэдэг урт хугацаа. Тэр тусмаа анхныхаа үрийн зулайг үнэрлэх гэж яарсан залуу хосуудад бүрчиг урт хугацаа. </p> <blockquote class="wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow"> <p>Алд алдаар сунайсан есөн жилийн хугацаанд гэрийн эзэн ханьдаа “Санаа бүү зов. Бид хоёрт сайхан үр хүүхэд заяахдаа заяана. </p> </blockquote> <p>Удахгүй хоёулаа хөөрхөн хүүтэй болно” гэж сэтгэлийг нь зөөллөж, санааг нь амрааж байсан гэдэг. Энэ хугацаанд хань нь хүүхэд өргөж авах гэж олон удаа мэрийсэн ч есөн жилийн дараа ханийнх нь хэлснээр хөөрхөн хүүтэй болж далай их баярт умбажээ. “Товуу Цэрэнчимэд хоёр, хүүтэй болж гэнэ ээ. Бурхан харах хүнээ хардаг юм байна гэх яриа Мааньтын голоор тарж “Болоо доо, залуу хосууд. Одоо нэг элэг нь дэвтэж байгаа байх” хэмээн эмгэд хөгшид нулимс унаган баярласан гэдэг. Ингэж том хүү Батнасан нь мэндэлжээ. Араасаа олон дүү дагуулсан байна. “Аав, ээж хоёр минь хүүхэдтэй болох гэж арваад жил хүлээхдээ бие биенээ түшиж олны нүд хужирласан хосууд явсан гэдэг. Хоорондоо нэг ч муудалцаж үзээгүй. Энэ бол аавын минь уужим ухаан. Тиймдээ ч бурхан олон сайхан үр хайрласан. Аав ээжид маш их хайртай. Ерөөсөө л ханиа хайрлаж, ханиа дээдэлж, ханиа гоёж, ханиараа гангарч ирсэн. </p> <figure class="wp-block-image size-full"><img loading="lazy" decoding="async" width="415" height="268" src="https://admin.time.mn/wp-content/uploads/2025/02/Screenshot-2025-02-27-140237.png" alt="" class="wp-image-82838" srcset="https://admin.time.mn/wp-content/uploads/2025/02/Screenshot-2025-02-27-140237.png 415w, https://admin.time.mn/wp-content/uploads/2025/02/Screenshot-2025-02-27-140237-300x194.png 300w" sizes="auto, (max-width: 415px) 100vw, 415px" /></figure> <p>Хоршоонд ямар л үнэтэй торго дурдан, гоё гутал, алчуур ирнэ хамгийн түрүүнд аав ёс юм шиг авч өгнө. Ээж маань яралзсан том шүдтэй, цагаан шаргал царайтай урт үстэй царайлаг эмэгтэй байсан гэдэг. Мөн уран хүн байсан. Аав нь улсын мэргэн, нум сум урладаг урлаач байж. Аавынхаа ур ухааныг өвлөж төрсөн” гэдгийг охин нь хэлсэн. Мөн ээж нь шарласан байхдаа төрж айхтар өвдөн дор оржээ. Энэ үед Товуу гуай хаана сайн оточ маарамба, үздэг хардаг хүн байна тэр бүхнийг зорьж очин ханиа үзүүлж, хаа байгаа Өмнийн говь хүртэл явж байжээ. Түүний хүчинд хань нь толгой өндийн боссон байна. “Ээжийнхээ шүрэн товчтой, саарал хилэн үйтэнхуаран дээлийг би сүүлд ахынхаа хань бэргэн эгчдээ өгсөн. Тэр бол учиртай дээл. Ээж минь хөл дээрээ боссон тэр жилийн наадмаар уг дээлээр гоёж байсан. Аав, ээж хоёр наадам найрт ижилсэж явахын зэрэгцээ нутгийн хөгшдийн бие муудахад хамгийн түрүүнд зорьж очдог. Тэр гуай ойрд жаахан тамирдаад, дордоод байгаа гэнэ. Нэг эргэж очъё гээд хамтдаа явна. Сумын зарлага байсан хөгшний бие муу байхад очжээ. “Товуугийнх өрхөө бүтээлээ гэж хэзээ нэг дуулдах бол гэж боддог байсан. Тэгтэл миний хүү ингэж сайхан эдгээд босоод ирэх гэж. Сайн ханийн буянд чи босч ирсэн шүү. Ханиа л хайрлаж яваарай” гэж ээжид захиж байсан гэдэг” гэж Ундармаа эгч хэлсэн. Тэрээр Аат Товуугийн амин хайртай бага охин нь. Аав минь хэдэн хүүхдээ мотокцикл дээр цэцэг шиг эгнүүлэн, намайг урд талын банкин дээрээ суулгаад сургууль руу хүргэж өгдөг гэх ярианаас жаргалтай дүр зураг харагддаг. Мөн Оросын худалдаанаас ховрын алим, чавга аваад ноосон малгайдаа түнтийтэл чихээд хийчихсэн ирэхэд хүүхдүүд нь нулимсаа гартал инээлдэж байсан, ээж нь тогоо дүүрэн мах чанаад гаргахад аав нь хүүхэд бүрд огтолж өгөөд сүүлд нь өөрөө ясыг нь мөлжөөд сууж байдаг гэх ярианаас хүүхдүүддээ, хүргэн бэрдээ, ач зээ нартаа хэчнээн хайртай, ёстой хайраар бүтээгдсэн уулын бараа дүр сэтгэлд ургадаг. “Би чинь айлын том хүргэн. Ханьтайгаа оюутан байхдаа танилцаж том хүү маань төрсөн. 1986 онд аавындаа анх хүргэн болж очиж байлаа. Манай хүн том гэдэстэй. Бид хоёр шуудангийн унаагаар Дашинчилэн ороход аав маань, ханийн маань дүү Оюунгэрэл, Ундармаа энэ хэд сүүний машинтай угтаж авсан. Ингээд хадмынх руугаа явж байхад зөөлөн цагаан бороо орж билээ. Тухайн үед бага залуу байсан учир тоогоогүй. Сүүлд бодоод их бэлгэшээдэг. Анх хүргэн нь болж очихдоо сүүний машинаар, сүүн цагаан бороотой очсон нь билгэшээлтэй санагддаг. Хүргэн хүү минь ирлээ гэж аав гол усныхныгаа цуглуулан найр хийж билээ. Тийм л халгиа цалгиатай хүн байлаа” гэж том охин Болормаагийнх нь хань хүргэн Болдбаатар нь дурсаж байна. Аат нэрнийх нь тухай өвгөд хөгшдөөс олонтаа асууж сонирхож байлаа. Юмыг эдэлж хэрэглэж, сайхан морьд унаж, сайхан нөхдөөр хүрээлүүлж олонтой явсных нь илэрхийлэл, алтан тамга нь юм билээ. Булганы урд талын сумдад Аат Товуу гэхэд танихгүй хүнгүй, тэгж л зартай цуутай явсан байгаа юм. Түүнээс архи дарс ууж, амьтан хүнтэй муудаж агсам согтуу тавьж, аархаж омгорхож эд хөрөнгөөрөө гайхуулж яваагүй. Харин ядарч, сандарч тэвдсэн нэгэнд тусалж, өгвөл өгсөн шиг өгч хишиг буянаа хайрлан цацаа цалгиатай явжээ. Өндөр нуруулаг учир дээл шингээж өмсдөг, дээл малгай сайхан зохидог, хүнгэнэсэн хоолойтой, нүд хөмсөг болсон ёстой л ардын дууны Юндэн шиг жавхаатай эр явсныг Хөшөөтийн голынхон ярьдаг. Мал нийгэмчлэх үеэр Товуу гуай Хөшөөтийн голд адуугаа туугаад ирчихсэн, дэлийг нь сумласан ардаг морьтой гол өгсөж уруудан айрагдаад, даалуудаад баян Бавуутайгаа дөрөө харшуулан ханхгар явсныг хуучцуул кино зургийн кадр шиг ярьдаг сан. Гончигравдан гуай, Санжаамижид гуай, Лхагвадорж гуай, хулгар Манал гуай, Буучийн Даваахүү гуай гээд аавын үеийн хөгшдийг нэрлээд барахгүй дээ гэж хүүхдүүд нь хэлдэг. Үнэхээр олонтой, олны сэтгэлийг хурайлан татсан хүн байж дээ. Үр хүүхдээ хол ойр явахад бүр нэг сэтгэлээсээ хүндэтгэлтэй хандана. Ямар сайндаа бага охин Ундармаагаа онц сураад “Найрамдал” зусланд амрах болоход адуу махлаад 1000 гаруй төгрөг өвөрт нь хийгээд явуулсан гэдэг. “Тэгэхэд би есдүгээр ангийн сурагч байлаа. 1988 он. Тэр үеийн 1000 төгрөг гэдэг ямар их мөнгө гэж санана. Аав минь хүүхэд хотод амрах гэж байхад мөнгөтэй явахгүй бол болохгүй, олон дунд муухай гээд адуу махалж байсан. Манай эвлэлийн дарга Догсом багш аавыг үнэхээр мундаг хүн шүү гэж магтаад л. Тэр их мөнгийг би үрж баралгүй харьж байлаа” гэж хайртай охин нь аавынхаа ач буяныг санаж сууна. “Би чинь өвөөгийнхөө гал дээр гарсан том зээ хүү нь. Хишиг-Өндөр суманд төрсөн. Өвөө маань нэгэнтээ “Миний хүү өөрийгөө Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын Мааньтын голын хүү” гэж хүнд хэлж байгаарай гэж захиж билээ. Өөрийгөө “Огтор Мааньтын хүү” гэж хэлэх дуртай сан. Өвөөтэйгөө хамт явахад уул усны нэрийг гайхмаар хэлнэ. Толгод гүвээ, ухаа бүгдийг нэрлэнэ. Багын юм мартагддаггүй, одоо сэтгэлд байна. Нэг насны ойг минь өвөө эмээ хоёр найр наадам шиг өргөн тэмдэглэсэн гэдэг. Ийм л бурхадын зээ хүү болж төрснөөрөө бахархаж байна” хэмээн Болдбаатарын Ууганжаргал бахдал дүүрэн хэлсэн. Тэгвэл мөн л өвөөгийнхөө хайртай зээ хүү, халуун бүлээрээ хамт өссөн Олзвойгийн Ган-Эрдэнэ хайрт өвөөгөө ийн дурслаа. “Ухаан суусан цагаас л өвөөтэйгөө хамт байсан. Манай Тэмүүжин бид хоёр өвөө эмээгийн ёстой бурхан нь байлаа. Гэртээ аав ээжтэйгээ хоолоо идэх гээд сууж байхад өвөө “хоол боллоо” гэх юм бол шууд л тэднийх рүү гүйчихнэ. Өвөө морь тэжээнэ гэж гаргуун. Морины тэжээл өгөх, мод чулуу хагалах, ус түлээ ойртуулах гээд бүх ажилд Тэмүүжин бид хоёр явна. Миний моринд дуртай болсон шалтгаан өвөөтэй минь холбоотой. Багаасаа л хурдны морь унасан. Өвөө эмээ хоёр тамхи татна. Тамхийг нь би ороож өгнө. Хааяа тамхинаас нь ганц нэг сорно. Тэгж байгаад том ахад загнуулаад, өвөө өмөөрөөд сүйд болж билээ. Аав ээжээс хүртэл өмөөрнө шүү дээ” гэж өндөр өвөөгөө дурссан юм. </p> <figure class="wp-block-image size-full"><img loading="lazy" decoding="async" width="414" height="435" src="https://admin.time.mn/wp-content/uploads/2025/02/Screenshot-2025-02-27-140254.png" alt="" class="wp-image-82839" srcset="https://admin.time.mn/wp-content/uploads/2025/02/Screenshot-2025-02-27-140254.png 414w, https://admin.time.mn/wp-content/uploads/2025/02/Screenshot-2025-02-27-140254-286x300.png 286w" sizes="auto, (max-width: 414px) 100vw, 414px" /></figure> <p>Ган-Эрдэнэ дүүгийн аав Олзвой гэж олны хүндлэл хүлээсэн сайхан хүн бий. Товуу гуайн хүргэн. Гэхдээ төрсөн хүү нь юм шиг ижил дасал болсон нэгэн. Аат хэмээх их хүмүүний амьдралынх нь багтаж ядсан он жилүүдийг халуун бүлээрээ хамт хуваалцсан хүн Олзвой ах, тэдний хоёр хүү. Ган-Эрдэнэ дүү өнөөдөр сумынхаа Иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр ажиллаж байна. Өвөөгийнхөө Мааньтын голд нэр дэвшээд очиход “Аатын ач” гээд хүн бүхэн хүндлэн угтсан гэдэг. “Өвөөгийн минь буян хишиг алдар нэр өнөөдөр ч намайг тэтгэж явна” гэж уярам сайхан үг хэлсэн. Тийм ээ, Олзвой ах, Оюунболор эгч хоёрын маань хоёр хүү хайрт өвөөгийнхөө халуун амь, буяныг нь авсан хоёр эрдэнэ нь билээ. Энэ л хоёр эрдэнийнхээ гар дээр бөмбөрч байгаад Аат Товуу гуай 81 насныхаа даваан дээр нутгийнхаа уулсыг дэрлэсэн. Ирэх жил буюу 2026 онд 100 жилийнх нь их ой тохионо. Ийнхүү “Аат” хэмээн ард олондоо хүндлэгдэж хүмүүний хорвоог цалгиж туулсан аралтай нүнжигт буурлын тухай өгүүллээ. Амин ерөөлтэй Мааньтын гол нь удахгүй баринтгаа задалж ангир нургин, яргуй цэнхэрлиж хаврын зөөлөн бороо намирна. Адууны шүншигтэй талд хүлгийн тоос босож, хүүхдийн гийнгоо цангинана. Ус нутгийн минь алтан титэм болсон буянт хүмүүний сүлд хийморь та биднийг өнөд ивээнэ ээ.</p> <p><strong>Н.ГАНТУЛГА </strong></p>