Ойн салбараас төрсөн анхны эмэгтэй хөдөлмөрийн баатар  тодорсон нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат Д.Цэндсүрэн байлаа.

Төрийн өндөр дээд  шагналыг хүртэж, Монгол Улсын ойн салбарын анхны эмэгтэй хөдөлмөрийн баатар боллоо. Танд баярхүргэе.

 -Маш их баярлалаа. Би төрийн өндөр дээд шагнал авсныгаа ажлынхаа хамт олны дэмээр тэдэн дотроос урган гарч ирлээ гэж л бодож байна. Би өөрөө чадал тэнхээтэйдээ хөдөлмөрийн баатар болж байгаа юм биш, миний ажилчид л үүнд хамгийн үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм шүү. Зөв хөдөлмөрлөж, зөв сайхан байж, өөрийнхөө болон хамт олныхоо амьдралыг дээшлүүлсэн нөхцөл байдал л хамгийн сайхан юм даа.

–Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг ойн инженер мэргэжлээр төгссөн. Энэ мэргэжлийг сонгосон нь таны сонирхол байсан уу, тухайн цаг үед тохироо нь бүрдээд орсон хэрэг үү?

-Манай Ховд аймагт анх 1970 онд ойн инженерийн ангийн хуваарь ирсэн Миний аав намайг эмч бол гэж зөвлөдөг байсан. Би эмч болоогүй, ойн инженер болъё гэсэн бодол төрж энэ мэргэжлийг эзэмшсэн. Тухайн үед Хөдөө, аж ахуйн дээд сургууль 800 оюутантай байсны 80 нь эмэгтэй оюутан байсан гээд бод доо. Бахархахаас өөр арга байхгүй. Би сургуулийнхаа шилдэг оюутан болж “Алтан батламж” авсан. Үүнд би талархаж явдаг. Хөдөө, аж ахуйн дээд сургуулийн багш нар, тухайн үед хамт төгсөж байсан, мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа найз нөхдөдөө бүгдэд нь баяр хүргэе. Социализм байгуулах гэж байсан хүмүүс нэгэн цагт шүүмжилж байсан зах зээлийн нийгэм рүүгээ орлоо. Энэ үед олон хүний амьдрал орвонгоороо эргэсэн.

–Энэ ороо бусгаа цагт яг л өөрийнхөө сонгосон мэргэжилд үнэнч байгаад өдийг хүрчээ. Үүнд түлхэц болсон зүйл юу вэ?

-Зах зээлд шилжээд ой агнуурын аж ахуй хувьчлагдаад би ажилгүй болсон. Мөнгө төгрөггүй хүн тэр улстай энзэрэгцэж ажиллаж чадахгүй нь ойлгомжтой. Тэгээд намайг юу юу ч үгүй болоод гэртээ цүнхээ үүрээд уйлаад ороод ирсэн чинь манай гэрийн хүн “Чамд мэргэжил байна. Гар байна, хөл байна, боловсрол байна. Юугаараа дутдаг юм” гэж хэлсэн. Ойн анги хувьчлагдаад ажилгүй болоход үнэхээр хүнд туссан. Яг энэ үед хань ижил, үр хүүхдүүд минь намайг зоригжуулж өгсөн  шүү. Тухайн үед би сар шахуу гэртээ сэтгэл санаа маш  хэцүү байсан. Тэгээд ангий найз, ангийн дарга, “АПУ”-ийн дарга байсан С.Жамьянсүрэн рүү яриад “Би ажилгүй боллоо. Одоо яах вэ” гэсэн чинь “Чи манай АПУ-гийн архийг зээлээр аваад Ховдод аваачиж зараад тэндээсээ тав арван төгрөг нэмж зараад, мод үржүүлгийн талбайг л байгуулах ёстой шүү. Чи энэ чиглэлээрээ л ажиллах ёстой. Өөр ажил хийнэ гэсэн ойлголт байхгүй шүү” гэж хэлсэн.Тэгээд би С.Жамьянсүрэнгийн тус дэмжлэгээр тухайн хүнсний бүтээгдэхүүнийг зарж мод үржүүлгийн талбай байгуулах эхний мөнгөө олсон. Аймгийн дарга н.Галбадрах Ховд аймагт усны асуудлыг шийдээд 18 километр газартсуваг, шуудуу татсан. Тэгэхэд хүмүүс Галбадрах их мөнгө идчихлээ гэж яриад байхаар нь би Галбадрах даргын өрөөнд ороод “Дарга аа, Би газар авмаар байна. Одоо яах вэ” гэсэн чинь “Ямар сайхан юм бэ. Та 20 га газар авна уу, 30 га газар авна уу өөрөө л мэд” гэсэн. Надад тэр газрыг авахад хашиж хамгаалах талбай байхгүй байсан болохоор “10 га газар л авъя” гэхэд аймгийн Засаг даргын захирамж гаргаад, тэр газрыг маань өгсөн. Тэр газрыг авахад миний хань “Ёстой сайхан газар байна” гэж хэлээд анхны шавыгтавьж өгөөд ажлаа эхэлж байлаа. Манай ойжуулагчид, инженер техникийн ажилчид бүгд ажилгүй болчихсон байсан үе. Тэдэн дотроос Дэмбэрэл гэдэг охиныг ажилд авсан юм. Би тэр хүнийг цалинжуулж чадахгүй учраас “Чи надтай хамтарч ажиллах уу” гэсэн чинь “Тэгэлгүй яах вэ” гээд бид ажиллаж эхэлсэн. Анх эзгүй цагаан тал дээр ажиллахад бидэнд үнэндээ  хэцүү байсан. Гэхдээ би шантарч үзээгүй. Үүнийг хийх ёстой юм шүү, байх ёстой юм шүү гэдэг тал дээр их анхаарсан. Тэгээд хоёулаа халуун савтай цай, боорцгоо аваад ажлаа хийгээд, хүрзээ бариад явж байтал нар тусаад боорцог халчихсан байдаг. Тэр боорцгоо идчихээд орой 8, 9 цаг хүртэл ажилладаг байлаа. Өглөөд 7 цаг өнгөрч байхад ирээд ажлаа эхэлдэг байлаа. Үүнийг бид хэцүү гэж ерөөсөө бодож байгаагүй. Талбай байгуулахад хашилт хамгаалалтын асуудал маш хүнд байсан. Тийм учраас тухайн үед социализм таран бутарчихаад хогийн хар гэж байсан. Хогийн хар дээрээс төмөр цуглуулаад, хашаа босгосон доо.

-Мал орохгүй гэж үү?

-Зөвхөн нэг талыг нь хаагаад үзье гээд. 10 га газар том талбай шүү. Зөвхөн нэг талыг нь хаагаад хоёр жил боллоо. Бид хоёр 1999 оны гуравдугаар сард “Үр жимс” хоршоогоо байгуулсан. Яасан бэ гэхээр “Би чамд 50000 төгрөгийн цалин өгье. Надад мөнгө байхгүй гэж Дэмбэрэлд хэлэхэд” Өө тэгье, хоёулаа ажиллалгүй яах вэ” хэмээн уриалгахнаар хүлээж авсан. Миний ажлын нурууг нугалдаг бүх ажилчид маань Маш мундаг. Тэр дундаа улсын аварга тариаланч Дэмбэрэл бүр илүү мундаг. 13,15 ажилчинтай байсан юмдаг. Газар хагалах трактор олдохгүй байхад Батдэлгэр гэдэг тракторын жолоочоор сувгаа татуулж байлаа. Ер нь тухайн үед ой агнуурын аж ахуйд ажиллаж байсан олон сайхан залуучууд надад маш их тус болсон доо. Тэдгээр хүмүүсийг би дурсаж ярих дуртай. Хэзээ ч мартахгүй гэж бодож явдаг. Эхний жил Дэмбэрэл бид хоёр 25000 улиас, бургасны мөчир  тарьсан.Нэгэнт ажил эхлүүлсэн учраас манаач хэрэгтэй болсон юм. Даваасүрэн гэх хүнийг манаачаар авч ажиллууллаа. Үүний дараа жил бид хоёр 60000 мөчир тарьсан. Манай ойжуулагчид “Таны ажилд тусалъя” гээд ирдэг байлаа.Тухайн үед би ажилчдадаа тодорхой хэмжээний цалин өгч чадахгүй байсан учраас хүний дэм, тус надад их хэрэг болж байсан. Үнэнийг хэлэхэд, байдал ийм л байсан. Хоёр жилийн дараа тэр эзгүй цагаан талбайд мод ургаад ирэхээр гадныхан үзнэ гээд ирнэ. Тэгэхэд гадна талын хашаагаа энд, тэндхийн төмрөөр хийчихсэн байсандаа бүр санаа зовно шүү (инээв). Тэрийгээ авч хаяад. Тухайн үед ойжуулалтын ажил гэж манай ой модны аж   үйлдвэрээс 1га нь хоёрхон сая  өгрөгийн үнэлэмжтэй. 10га газарт ойжуулалт хийвэл 20 сая төгрөг өгнө. Үүгээрээ бид модоо өгмөөр, ойжуулмаар байдаг. Тухайн үед манай байгаль орчны системд ажилладаг н.Бадваан гэж хүн “Одоо чи ажиллах хэрэгтэй шүү. Ёстой сайн байна” гэж хэлдэг байсан. Хөөрхий минь тав, арван цаасны ажлаа надад өгөхийг л зорьж байгаа хэрэг. Манай байгаль орчны газрын дарга байсан н.Бадваан гэдэг энэ хүний дэм, тус надад их нөлөөлсөн. Цаг уурч мэргэжилтэй хүн байлаа. Гэхдээ хүний зөв санаа, сэтгэл агуу юм гэдгийг би одоо ч боддог.

–Ховд аймагт гурван удаа очих тохиол надад таарч байлаа. Тэгэхэд ажигласан нэг зүйл маань модны усалгаа байсан. Ховдынхон тарьсан модныхоо хажуугаар нарийхан шуудуу татдаг юм билээ. Энэ нь устай байхаар хөрсөндөө үргэлж чийг өгөөд ургаад байдаг юм шиг. Ийм усалгааг хотод байлгамаар юм аа гэж бодогдож байсан шүү?

-Би гурван мод үржүүлгийн талбай байгуулсан. Ойн агнуурын аж ахуйд байхдаа 3 га талбай байгуулсан. 40 га талбай, сүүлд энэ 11 га талбайгаа байгууллаа. Энэ гурван талбайг байгуулахад тухайн үед ажиллаж байсан ажилчид маань их дэм тус болж байсан. Харамсалтай нь, бидний хийсэн ажлыг эргээд устгахад амархан байна. 40 га талбайг минь улсын ойн фондод шилжүүлсэн мөртлөө дараагийн хүмүүс нь аваад тарьсан, ургуулсан модыг минь устгаад байна. Гэхдээ суваг, шуудуугаар усална гэдэг бол шал өөр асуудал. Манай нутагт Буянт гол гэж сайхан гол бий. Миний дээр хэлсэн н.Галбадрах дарга маань турбагаар тэр голоос ус татаж авчраад миний 1 га газарт мод тарих эх үүсвэрийг бий болгож өгсөн үнэхээр мундаг залуу байсан. Бид сүүлдээ 200.000, 300.000 мөчир тарьдаг болж, Өмнөговь, Говь- Алтай, Завхан, Баянхонгор,Баян-Өлгий аймгуудад модоохудалддаг байлаа. Тухайнүед мод 200 төгрөгийн үнэтэй байсан юм. Үүнийгээ багагэж голохгүй. Олсон орлогоозөвхөн талбайгаа сайхан болгох, ажилчдынхаа цалинг бага ч болов өгдөг хэмжээнд байсан. Ер нь манай ойн аж ахуйн цалин бол маш бага байсан болохоор энд сэтгэлтэй хүн л ажиллана. Харин “Хүнсний хувьсгал”, “Тэрбум мод” гээд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч ойн анги гэж байгуулагдсанаас хойш бидэнд мод тарьж ургуулах хүч эрмэлзэл өгсөн. Тэрбум мод гэж дэлхий нийтэд зарласан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үг манай оронд яаж хэрэгжих юм бэ гэхээр зөвхөн ойн мэргэжлийн хүмүүс ажиллаж юм байна гэж бодсон. Одоо залуучууд мод тарих асуудлыг маш өнгөцхөнөөр харж байна. Тийм биш байхгүй юу. Энэ модыг тарихад яаж ургуулах вэ. Яаж арчлах вэ гэдэг бүр нялх, манцуйтай хүүхэд асрахаас илүү хүнд хөдөлмөр учраас үүнийг зөв арчилж, ургуулах хэрэгтэй. Манай говь хээрийн бүс бол хуурай уур амьсгалтай. Харин хангайн бүс чийглэг уур амьсгалтай байдаг учраас цөлжилт, уур амьсгалын асар их өөрчлөлт явагдаж байгаа энэ нөхцөлд улс орон нь дэмжиж тусалж ажиллаасай гэдэг хүсэлтийг тавих дуртай.

–Та ханьтайгаа 50 жил хамт амьдарчээ. Гурван сайхан үрийн эцэг эх болсонбайна. Амьдралын зөв сонголт хүнийг урагш татаж, чиглүүлж байдаг. Алдаа мадагтай сонголт бол хүнийгухраадаг. Ялангуяа эмэгтэй хүн өөрөө хөглөгдөж, цэцэг мод шиг дэлгэрч байж амьдралын сайханэрчисийг ялгаруулдаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Яг санал нийлнэ. Би ойн ажахуйд байхдаа 365 хоногийн 180 хоногт нь хөдөө явдаг байлаа. Хяналт шалгалтын ажлаар явж байхад миний хань намайг тэгж явлаа гэж нэг ч удаа уурлаж байгаагүй. Хоорондоо муудах, сайндах өдөр байлгүй яах вэ, амьдрал юм чинь. Тэгэхдээ чи ажлаа хий л гэдэг байсан. Манай хүүхдүүд ч гэсэн “Миний ээж цаанаасаа төрмөл, угаасаа ажил хийдэг” л гэж хэлдэг. Энэ бол миний ээж аавын ач тус гэж би боддог. Аав минь намайг гуравдугаар ангийн хүүхэдбайхад 1000 ширхэг байцай тарьчихаад нэг байцайнд нэг л шанага ус хийнэ шүү гээд хийлгэдэг байлаа. Тэнгэрт байгаа аав ээж минь намайг ажилд сургасан юм шүү гэж би бахархдаг.

51 жилийн хугацаанд хэдэн га талбайг цэцэрлэгжүүлсэн бэ?

-Ойжуулалтыг 1100 га талбайд хийсэн. Ойн зурвас төслийн ажлаар 675 га газарт ойжуулалт хийсэн байна.Тухайн үед баруун таван аймгийн бүсийн зөвлөгөөн хийж, миний тарьж ургуулсан модыг газар дээр нь баруун таван аймгийн хүмүүст үзүүлж байлаа. Тэгээд дараа нь “Дэлхийн шилдэг фермер” болоод ирж байхад манай сайд “Дэлхийд үнэлэгдсэн хүн чинь гавьяат болдог юмшүү дээ” гэж хэлж байсан юм. Тэгээд 2011 онд гавьяат болсон. Шагнал урамшуулал гэдэг бол хүнд улам л урам зориг өгдөг. Цаашдаа яаж ажиллах вэ, яаж юм бүтээх вэ, хүнд харагдах юм хийх юмсангэдэг бодол байнга л зүрх сэтгэлд уяатай байдаг юм. Би төрөөрөө ч бахархах юм, түмэн олноороо ч бахархах юм. Ховд аймгийн олон ястны өлгий нутаг болсон хамт олноороо ч үнэхээр бахархдаг.

–Таны хийж бүтээсэн, сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлж сайн эрчисийг ялгаруулдаг ойжуулалтыг сүйтгэсэнбайхыг харах хамгийн том эмгэнэл байх?

-Тэрийг устгачихсан хамгийн хэцүү. Ургаад байгааг нь харахаар өөрийн эрхгүй нулимс гардаг. Энэ модыг харж байгаа манаачаараа ч бахархдаг. Бид гурван жил тарьж ургуулчихаад, дараа нь улсын ойн сан, фондод өгдөг. Үргэлж хараад байх мөнгө төгрөг байхгүй. Бидний ажил улирлын чанартай байдаг. Тийм учраас өвөлд нь жимс жимсгэнээ боловсруулаад ард иргэддээ жимсний бүтээгдэхүүнээ нийлүүлдэг. Ойн салбарынхаа төлөө хоёргүй сэтгэлээр ажилладаг даа.

-Та бол ойжуулалтын салбараас гарсан анхны эмэгтэй Хөдөлмөрийн баатар. Төрийн өндөр дээд хишгийг хүртээд зогсож байхдаа юу бодож байв. Цаашдаа юу хийхээр төлөвлөж байна?

-Тендерүүддээ л орно. Тендэрт ороход модны нөөц надад байгаа. Төр минь намайг харлаа. Би ойрын таван жил сэтгэл, зүтгэл гаргаж ажиллана аа л гэж бодож байна. Нас явсан ч гэсэн надад таван жил хөдөлмөрлөх нөөц байна гэж бодож байна.

Н.Саранчимэг