Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өнөөдрөөс 792.000 төгрөг боллоо. Хамгийн бага цалин авдаг ажилчид баярлаж байгаа бол ажил олгогчид бухимдаж яваа. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэдэг зүйл сайн ч, муу ч талтай. Бусдад нь харин ямар ч падгүй мэт санагдаж байгаа байх. Харамсалтай нь тийм биш. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэдэг үзүүлэлт хүн бүрт хамаатай. Яагаад гэж үү? Одоохон тайлбарлая.

       80 мянган хүн НДШ-д 20 тэрбум 64 сая төгрөг суутгуулна

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өчигдөрхөн 660.000 төгрөг байв. Энэ цалингаасаа нийгмийн даатгалын шимтгэлд 13.5%-ийн шимтгэл төлнө. Тэгэхээр  89.100 төгрөг суутгуулаад, 570.900 төгрөг гар дээрээ авч байлаа. Харин өнөөдрөөс хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр цалинждаг ажилчдын цалин 792.000 төгрөг болсноор НДШ-д 106.920 төгрөг суутгуулж, 685.080 төгрөг дансандаа авч эхэлнэ. Уг нь цалин 132.000 төгрөгөөр нэмэгдсэн ч ажилчны гарт нэмэгдэж ирэх цалин 106.920 төгрөг байна. Зөрүү 25.080 төгрөгийг Засгийн газар шимтгэл болгоод авчихлаа. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэх нь нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх нэг арга болдог юм. Тийм байгаа биз?

Манай улсад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний цалин авдаг 80 мянган хүн бий. Тэд НДШ-д нийт 20 тэрбум 64 сая төгрөг суутгуулах нь.

Засгийн газар өнгөрсөн жил НДШ хэлбэрээр улсын төсөвт 5.9 их наяд төгрөг төвлөрүүлсэн. Тэгвэл энэ онд 6.9 их наяд төгрөг олохоор тусгасан. Ганцхан жилийн дотор 1 их наяд төгрөг яаж олох гэж байгаа юм бол? Хариулт нь энгийн. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэх замаар 20.6 тэрбумыг олчихлоо. Үлдсэн мөнгийг бүх төрлийн гэрээнээс олно. Иргэн, аж ахуйн нэгж хоорондоо гэрээ байгуулаад, ямар нэг ажил хийж, үйлчилгээ үзүүлээд, ажлынхаа хөлсийг авна. Тэр нь цалин, нэмэлт орлого, ажлын хөлс юу ч байсан, тэр бүхнээс НДШ авч байгаа. 1 хүн үдээс өмнө нэг байгууллагад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний цалингаар ажиллаад, үдээс хойш өөр компанид ажиллан, бас 792.000 төгрөгийн цалин авдаг гэж тооцъя. Тэр хүн 2 ажлаасаа хоёулангаас нь НДШ төлнө. Нийт 213.840 төгрөг гэсэн үг.

Ийм аргаар Засгийн газар ноднингоос эхлэн, иргэдийнхээ бүх орлогоос НДШ авч байгаа юм. Давхар ажил хийдэг хүмүүс үндсэн ажлаасаа НДШ төлөөд, бусад газарт суутгуулсан НДШ-ээ буцаагаад авчихдаг байв. Харин одоо бүх орлогоосоо НДШ, ХХОАТ төлдөг болоод байна.  

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэхэд, ажил хийх хүн нэмэгддэг

1894 онд анх Шинэ Зеланд улс хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хуулиар тогтоожээ. Тухайн үед Шинэ Зеландад хятад ажилчид бөөнөөрөө орж ирэн, маш бага хөлсөөр хөдөлмөр эрхэлж, тус улсын иргэдийн ажлыг булаах болсон байна. Ажил олгогчид дотоодын иргэдээ халж, хятадуудыг бага цалингаар авч ажиллуулж эхэлснээр тус улсын иргэд ажилгүй, орлогогүй болжээ. Энэ нь маш олон асуудал дагуулсан тул Шинэ Зеландын Засгийн Газар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэдэг ойлголт бий болгож, хуульчилсан байна. Үүний дараа 1896 онд Австрали, 1909 онд Англи, 1938 онд АНУ хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хуульчилжээ.

Монгол Улс анх 1997 онд Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний тухай хууль баталж, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хуулиар тогтоосон юм. Тэгэхэд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 11.900 төгрөг байв. Манай улс хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 2027 онд 1 сая төгрөгт хүргэх, цалинг бүтээмжтэй уялдуулан нэмэх тогтолцоонд шилжихээр төлөвлөж байна.  

АНУ-ын Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг судлах комисс (Minimum Wage Study Commission) 17 сая ам.доллар зарцуулан, 4 жил судалгаа хийгээд, “Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэх нь өсвөр насны болон залуу ажилтнуудын хөдөлмөр эрхлэлтэд маш бага хэмжээний сөрөг нөлөө үзүүлэх талтай” гэж дүгнэсэн байна.

Монгол Улсад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний өөрчлөлтийг судалсан ганцхан судалгаа оллоо. Монголбанкны Судалгаа, статистикийн газрын Судалгааны хэлтсийн ахлах эдийн засагч Ц.Бямбацогтын “Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний өөрчлөлтийн нөлөө” судалгаанаас үзвэл манай төрийн байгууллага, хувийн компаниудын 96-98% нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өөрчлөгдөхөд шууд дагаж мөрддөг аж. Харин төрийн бус байгууллага, хувь хүмүүсийн 80% нь бусдад өгч буй хөдөлмөрийн хөлсөө даруй нэмдэг бол 20% нь жилийн хугацаанд аажимдаа нэмдэг байна. Энэ нь хөгжиж буй бусад улстай харьцуулахад, харьцангуй өндөр үзүүлэлт гэнэ.

Тиймээс манай улсад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэхэд, албан болон хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллах хүн нэмэгдэж, хөдөлмөрийн албан бус салбарт ажиллах хүн цөөрдөг байна. Бага цалинтай хүмүүсийн цалинг нэмэхэд ажил олгогчдод нэг их дарамт үүсгэдэггүй аж. Тиймээс ч ажил олгогчид хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэхэд, цомхтгол хийдэггүй.

Манай улсад нарийн мэргэжил шаарддаггүй, суурь боловсролтой ажилчид эрэлт ихтэй байдаг. Гэтэл эрэлт багатай мэргэжил эзэмшсэн, цалин багатай ажил хийх сонирхолгүй хүн олон байна. Ийм хүмүүс хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэхэд, ажил хийх сонирхолтой болдог ажээ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэх нь зах зээлд эергээр нөлөөлж байна гэж судлаач дүгнэжээ.

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэхэд

барааны үнэ нэмэгддэг

Харамсалтай нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэх бүрт цалингийн худалдан авах чадвар дагаад буурч байдаг. Ялангуяа дундаж орлоготой хүмүүсийн орлого бодитоор багасдаг. Хавар ямаа самнах, барилга дээр туслах ажил хийх, намар ногоо хураах, өвс хадах гэх мэт түр ажил бий болдог. Манай улсад ийм түр ажил элбэг ч хийх хүн олддоггүй. Өнгөрсөн намар өдөрт 50 мянган төгрөгөөр төмс хураах хүн олдохгүй байгаа тухай ногоочид ярьж байлаа. Уг нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр тооцвол тэр үед 1 өдрийн ажлын хөлс 31.428 төгрөг байв. Гэсэн ч 50.000-аар хүн хөлсөлжээ. Төмсний үнэ нэмэгддэг нь үүнтэй нэг талаараа холбоотой. Ногоочид зардлаа шингээж байж, зарах төмснийхөө үнийг тогтооно шүү дээ. Эргээд бид үнэтэй төмс худалдаж авахаар, цалин нэмсний хэрэг гарахгүй болчхож байгаа юм.

Сайн дурын даатгуулагч,

хүүхдээ асарч буй эхэд сөрөг нөлөөтэй

НДШ нэрээр даатгуулагчаас авч буй шимтгэлийн 11.5%-ийг Тэтгэврийн даатгалын санд, 1%-ийг Тэтгэмжийн даатгалын санд, 1%-ийг Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчний даатгалын санд хуваарилдаг. Тиймээс сайн дурын даатгуулагч 11.5% шимтгэл төлдөг. Аль нэг газарт ажилладаггүй, НДШ-ээ сайн дураар төлж байгаа даатгуулагч өчигдрийг хүртэл сар бүр 89.100 төгрөг төлж байлаа. Харин өнөөдрөөс 106.920 төгрөг төлнө. 

Тэгвэл 3 хүртэлх насны хүүхдээ асарч байгаа эхийн төлөх мөнгө ч бас хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг дагаад нэмэгдэж байна. Ийм эхээс Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчний даатгалын шимтгэл авдаггүй. Тэднийг ийм даатгалд хамруулдаггүй гэсэн үг. Тиймээс 13.5% биш, 12.5%-ийн шимтгэл төлдөг. Үүний дагуу эхчүүдийн тэтгэмжийн 49.500 төгрөгийг Тэтгэмжийн даатгалын сангаас гаргана. Үлдсэн 57.420 төгрөгийг хүүхдээ харж буй эх өөрөө төлөх юм.

Уг нь цалингийн доод хэмжээ нэмэгдээгүй байхад Тэтгэмжийн даатгалын сангаас 41.250 төгрөг гаргаж, эх өөрөө 47.850 төгрөг төлдөг байв. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдсэнээр хүүхдээ харж буй эхэд 9570 төгрөг нэмж төлөх ачаалал ирж байгаа юм. Гэртээ хүүхдээ хараад сууж байгаа, ямар ч орлогогүй эхэд хүртэл хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний нэмэгдэл сөргөөр нөлөөлж байгаа биз.