2019 оны ДЭМБ-аас гаргасан судалгаагаар Монгол Улс 100 мянган хүнд ногдох амиа хорлолтын тоогоороо дэлхийд 19 дүгээрт, Ази тивдээ хоёрдугаарт жагссан байна. Манай улсад бүртгэгдсэн судалгаагаар жилд дунджаар 20 орчим хүүхэд амиа хорлодог гэсэн тоо гарсан байна. Үүнтэй холбогдуулан өсвөр насны хүүхдүүдийн амиа хорлолтын шалтгаан болон сэтгэл зүйн асуудлаа хэрхэн даван туулах талаар хүүхдийн сэтгэл зүйч, сэтгэл судлалын доктор (Ph.d) С.Хулантай ярилцлаа.

-Сэтгэл зүйн хувьд амиа хорлолт гэдэг бол маш хүнд, эмзэг сэдэв. Ялангуяа хүүхдүүдийн хувьд сэтгэл зүй, бие махбодын хувьд төлөвшөөгүй хэрнээ амиа хорлох үйлдэл хийх нь анзаарах ёстой асуудал шүү дээ. Хүүхэдтэй ажилладаг сэтгэл зүйчийн хувьд үүний шалтгааныг хэрхэн анзаарч байна вэ?

-Сүүлийн үеийн ДЭМБ-аас хийсэн судалгаанд өсвөр насны хүүхдүүдийн амь насаа алдаж байгаа шалтгааны хоёрдугаарт амиа хорлолт орсон байдаг. Энэ бол яах аргагүй хүүхдүүдийн сэтгэл зүйн эрүүл мэндийн асуудлыг томоор хөндөх шалтгаан болж байна. Тэр дундаа яагаад өсвөр насны хүүхдүүд амиа хорлоод байна вэ гэдэг нь маш чухал асуудал. Үүний шалтгааныг эрдэмтэд тал талаас нь судалж байгаа. Нэгдүгээрт, бага насандаа авсан сэтгэл зүйн асуудал. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд том болохын хэрээр сэтгэл зүйн асуудал дагаад томордог. Тэгж явсаар тэсрэх хэмжээнд буюу дааж давшгүй хүнд санагдаж, сэтгэл зүйн хүнд хямралыг үүсгэдэг үе нь өсвөр насанд ирдэг гэж эрдэмтэд таамаглал дэвшүүлдэг.

Нөгөө талаас өсвөр насандаа хүүхдүүд сэтгэл зүй нь тогтворгүй, сэтгэл хөдлөл ихтэй, өөрийгөө таних шатандаа ирдэг. Яагаад гэвэл бага ангид байхад нь гэр бүл, багшийн үйлдэл чухал байсан бол дунд ангид орох үед найз нөхөд чухал болоод ирдэг. Үүнтэй зэрэгцээд бие болон сэтгэл санааны өөрчлөлт явагдах үед нийгмээс шалтгаалаад сэтгэл санаагаар амархан унаж, өөрт тулгарч байгаа сэтгэл зүйн асуудлаа зохицуулж чадахгүй байдалд ордог гэж үздэг. Энэ тайлбар нь товчхондоо хүүхдүүдийн сэтгэл зүйн боловсрол бага, өөрийгөө хянах чадвар сул, сэтгэлийн хатгүй байгааг илтгэж байна гэсэн үг.

-Сэтгэл зүйд ямар мэдрэмж давамгайлах үед амиа хорлох тухай бодол орж ирдэг юм бол?

-Өсвөр насны хүүхдүүд өөртөө итгэх итгэл нь буурах үед амиа хорлох тухай бодож эхэлдэг гэсэн үг. Үүнтэй зэрэгцээд гаднаас ирж байгаа сөрөг нөлөөллүүд нэмэгдэх үед энэ дарамтыг даахад хэцүү болдог.

Өсвөр насанд үе тэнгийн хүүхдүүдийн үнэлэлт, дүгнэлт хамгийн чухал байр суурь эзэлдэг. Гэтэл тэднээс ирж буй үнэлэлт нь заримдаа маш хэрцгий байдаг. Ялангуяа цахим орчны шүүлтүүргүй мэдээлэлд маш эмзэг ханддаг. Энэ нь хэн ч өөрийг нь хайрлахгүй байгаа мэт ганцаардсан мэдрэмж төрүүлж, улмаар бүх хүн надад дургүй мэт санагдах үед хүүхэд улам их сэтгэлээр унаж ганцаардаж эхэлдэг.

-Тэгвэл өөртөө итгэх итгэлээ яаж нэмэгдүүлж болох вэ. Ямар арга зам байна вэ?

-Энэ нь нэг талаар сэтгэл зүйн боловсролтой холбоотой. Жишээ нь, бидний биеийн дархлаа сайн байвал ханиад хүрэх нь бага, хүрсэн ч хөнгөн байдаг. Үүнтэй адил хүүхдэд сэтгэл зүйн дархлаа нэн тэргүүнд хэрэгтэй. Аав ээжүүд маань хүүхдээ ийм байх ёстой гэж бусадтай битгий харьцуулаасай, өнөөдөр хэний төлөө завгүй ажиллаж байгаагаа түрхэн зуур зогсоод, анзаардаг байгаасай гэж зөвлөмөөр байна. Эцэг эхчүүдэд өөрсдөд нь хүүхдээ хайрлах байгалийн инстикт байдаг. Тийм учраас түр зогсоод би өнөөдөр юуны төлөө өдөр шөнөгүй ажиллаад байгаа вэ, зорилго маань юу билээ гэдгээ хараад өөрийгөө түр анзаарч байгаасай гэж хэлмээр байна. Хүүхдэдээ жаахан анхаарал тавиад, шүүмжлэхгүйгээр сонсоод, хүүхдээ ойлгохыг хичээхэд л хангалттай байдаг. Ингэвэл өсвөр насанд нь сэтгэл зүйн асуудал гарахгүй байна л гэсэн үг. Залуу ээж аавууд хүүхдээ багаас нь буюу хэвлийд бүрэлдэж байх үеэс нь л анхаарах шаардлагатай гэж үздэг. Жишээ нь, миний хувьд хүүхдүүдэд сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгснийхөө дараа хүүхдийн ээжтэй ярилцдаг.

“Хүүхдээ тээж байх үедээ сэтгэл зүй тогтвортой байсан уу. Хүнд ажил хийж байсан уу. Гэнэтийн цочрол авсан уу, төрсний дараа сэтгэл зүйн хямралд орсон уу” гэх мэт асуумжууд асуудаг. Энэ нь юутай холбоотой вэ гэвэл хүүхэд том болоод гэнэт л асуудалтай нүүр тулгардаггүй гэсэн үг.

-Хүүхдэд өөртөө итгэлгүй, өөрийгөө голох мэдрэмж төрж эхлэх үед эцэг эхчүүд анзаарахгүй явсаар хүндрүүлдэг байх нь ээ?

-Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ сэтгэл зүйн зөвлөгөө авах гээд ирэх үедээ “Манай хүүхэд үгэнд орохгүй байна, буруу хүүхдүүдтэй нийлээд байна. Утаснаас салахаа болилоо, сурлагын дүн нь муудаад байна. Өглөө босохгүй, орой унтахгүй байна. Ууртай, залхуу байна. Бага байхдаа ийм байгаагүй, одоо ийм болчихлоо. Энийг нь засаад өгөөч ээ” гэдэг. Гэтэл тэр шинж тэмдгүүдийн шалтгаан нь удаан хугацааны стресстэй холбоотой. Энэ нь явсаар бие махбодод нь хүртэл нөлөөлдөг. Үүнийг дагаад анхаарал төвлөрөлт, сэтгэн болдох чадвар гээд бүгдэд нь л хоцрогдол үүсдэг. Үүнийг эцэг эхчүүд маань “Хүүхэд маань болохгүй байна” гэсэн өнцгөөр л харах гээд байдаг талтай. Хэрэв хүүхдэд тань эдгээр шинж тэмдэг илэрвэл сэтгэл зүйн тусламж хэрэгтэй болсон байна гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Хүүхдийн сэтгэл зүйг эмчлэх ямар аргууд байна вэ. Насанд хүрсэн хүмүүстэй харьцуулахад өөр байдаг байх?

-Яагаад хүүхдийн сэтгэл судлаач гээд тусад нь судлаад байна вэ гэвэл хүүхдүүд өөрийгөө анзаардаггүй. Тиймээс хүүхдийн сэтгэл зүйн асуудлыг илрүүлэх маш олон арга бий. Тухайлбал, зургийн арга, картын арга, түүх зохиолгож ярьдаг арга байдаг. Эдгээр нь хүүхдийн сэтгэл зүйд юу болж байгааг дүрсээр, утгаар гаргаж ирээд түүн дээр нь оношилгоо хийдэг гэсэн үг. Хүүхдийн сэтгэл зүйг оношилдог, засдаг аргууд нь том хүнийхээс арай өөр учраас илүү сайн мэдэхийн тулд нарийн ажиллах шаардлага гардаг.

-Бүх хүүхэд сэтгэл зүйчээс тусламж, зөвлөгөө авч чадахгүй шүү дээ. Хүүхдүүдэд хандаад сэтгэл зүйн эрүүл мэнд ямар чухал талаар зөвлөгөө өгвөл?

-Хүүхдүүдэд хандаж хэлэхэд, ямар нэгэн асуудалд гарц үргэлж байдаг. Бэрхшээл ч байнга тулгарна. Хүүхдүүд маань өсвөр насны хямралыг маш хэцүү мэтээр ойлгодог. Гэтэл өсвөр насны хямрал бүх хүнд тохиолддог, үүнийг зүгээр л давах ёстой даваа гэж ойлгох хэрэгтэй. Найзууд чинь бүгд л чамтай адилхан даван туулж байдаг. Хэрэв асуудалтай, хэцүү санагдвал итгэж байгаа, насанд хүрсэн хүнд хандах нь зөв. Магадгүй аав, ээж чинь чамтай юу гэж ярихаа мэдэхгүй байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ үед өөрийнхөө мэдрэмжээ л хэлэх хэрэгтэй. Мөн хүүхдүүд маань тулгамдаад байгаа асуудлынхаа арга замыг, интернэтээс хайдаг. Гэтэл тэнд хэрэгтэй, хэрэггүй маш олон мэдээлэл бий. Тийм учраас сошиалд байгаа буруу мэдээлэлд автахгүй байх нь сэтгэл зүйн эрүүл мэндээ хамгаалж байна гэсэн үг.

Г.Балгармаа