Хайртай түүнийгээ санан гансарч, шөнөжин уйлж хоносон нулимсанд нь норсон дэр хацрыг нь хайрах мэт хүйтэн санагдавч хайрласаар л, санасаар л, үгүйлсээр л байх хайртай учирсан хүн энэ хорвоод хэр олон байдаг бол…
Магад хэзээ ч тоонот гэрт толгой холбохгүйгээ мэддэг ч хайртай бүсгүйгээ хажуудаа байгаагаар, тормойн суугаагаар төсөөлөх монгол эрчүүд хэр олон байдаг бол…
Олон байдаг байх аа гэж эрхгүй энэ дуу санагдуулдаг. Олон олон аавын хүүгийн хайртай түүнийгээ үгүйлэн санахдаа, нүдийг нь дотроо төсөөлөн, дурсан дуулдаг дуу нь “Зүүдэн бороо” биз ээ.
Халин халин нисээд ирсэн шувуу
Харзны усанд элгээ жиндээн ганганах юм
Харын хар нүдэн чамайгаа
Харж л суух минь хэзээ юм бол доо… хэмээх үгтэй дууг мэдэхгүй монгол хүн байхгүй болов уу. Эл дууны үгийг Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн, аяыг нь Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Магсаржав бичсэн байдаг. Тэд тэртээ 38 жилийн өмнө буюу 1987 онд Улаанбаатараас Сэлэнгийг зорих галт тэргэнд Д.Орхончимэг хэмээх бүсгүйг хараад энэ дууг бичжээ. Харин Д.Орхончимэг энэ дууг өөрт нь зориулж бүтээснийг ердөө хоёрхон жилийн өмнө л мэдсэн байна.
Дуу “төрсөн” тэрхэн мөчид буцан очвол, 1987 оны тавдугаар сар.
Өвөлжин дарсан цасан доороос хошуугаа цухуйлгах адил өвс ногоо хэнзэлж ургах нь урин цаг айсуйг илтгэнэ. Цэргийн ансамбльд ажиллаж байсан баян хуурч Б.Магсаржав тухайн үеийн урлагийнхаа хамаг томчуул болох яруу найрагч, зохиолч, дуучид, хөгжимчид, жүжигчидтэй мөр зэрэгцэн ухуулгын бригадад явах болсондоо хөл нь газар хүрэхгүй баярлаж, хар үүрээр баян хуураа үүрэн, дэгдэн хүрэв. Хөгжмийн зохиолч, хурандаа П.Хаянхярваагийн “Нөхөр минь шинэ дуутай ирнэ шүү” гэх үг цэргийн дүрэмт хувцасны цаанаас цээжний гүнээс нэхэж байгааг нь мэдсэн мэт Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуайтай нэг купенд таарчээ. Хэрэг зоригоо шуудхан хэлж зүрхлэхгүй, хэд хоног бишүүрхэнгүй байж, явсан ч, суусан ч, унтсан ч нотны дэвтэр, хар харандаагаа биенээсээ үл салгана. Бишүүрхэл ч аажмаар арилав, битүү утгаар ч болов дуутай болох хүсэлтэйгээ ойлгуулав. Б.Лхагвасүрэн гуай “Хоёулаа дуу хийнэ. Гэхдээ чи шалгуур давах хэрэгтэй шүү” гэхэд нь Б.Магсаржав “Давахыг хичээнэ ээ” л гэж итгэлгүйхэн хэлсэн ч хэзээ ирэх нь тодорхойгүй даалгаврыг биелүүлэхэд хэзээд бэлэн сууна..
Тэд галт тэрэгний ресторанд хоол идэж суутал Б.Лхагвасүрэн гуай гэнэт бодолд дарагдаж орхиж. Тэгснээ “Ард чинь гурван эмэгтэй сууж байна. Аль эмэгтэй нь таалагдаж байна” гэх хэзээ ч тааварлаж үл болох асуулт асуулаа. “Энэ нөгөө даалгавар нь уу” гэх бодолтой зэрэгцэн эргээд харвал монгол дээлтэй, Анагаахын их сургуулийн ромботой гурван бүсгүй сууж байна гэнэ. Гурвуулаа л сайхан бүсгүй. Хариулж үл чадан, гурвантаа бүсгүйчүүдийн зүг хараа бэлчээв. Бүсгүйчүүд санаа зовсон янзтай жуумалзлаа. Гэтэл дунд талынх нь бүсгүй нүдэнд тусах нь тэр. Үүнийгээ хэлтэл Б.Лхагвасүрэн гуай “За нэгийн даваа давлаа. Чухам юу нь таалагдаж байна” гэв. Бодвол хувцас хунар л хэлээгүй байх гээд дахиад 4-5 удаа эргэж хараад “Нүд нь” гэж хариуллаа. Б.Лхагвасүрэн гуай “За хоёрын даваагаа давлаа. Нүдний яг юу нь онцгой юм” гэлээ. Хариулж үл чадна. Үүнийг нь анзаарсан Б.Лхагвасүрэн гуай түүнийг тамхинд явуулав. Явахдаа, ирэхдээ ч бүсгүйчүүдээс харц үл салган хараад, “Тас хар нүдтэй юм” гэх хариулттай ирсэн нь гурав дахь даваагаа давсан нь байлаа. Ингээд “Зүүдэн бороо” дууны эхний бадаг “төрсөн” байна. Цааш энэ түүх тус дууны эзэн хар нүдэн бүсгүй, аяыг бичсэн хөгжмийн зохиолч Б.Магсаржав нарын яриагаар үргэлжилнэ.
Д.ОРХОНЧИМЭГ: “ЗҮҮДЭН БОРОО”-Г НАДАД ЗОРИУЛЖ БИЧСЭН ГЭХЭД НЬ ҮНЭМШЭЭГҮЙ
Сэлэнгэ аймгийн төв Сүхбаатар сум. 2025 оны хоёрдугаар сарын 25-ны 09:00 цаг.
…Нэмэн нэмэн дүүрэх шинийн саран
Нэг л зөөлхөн дээшээгээ дэгдэн мандах юм
Сайны дээд энхрий чамайгаа
Санаж л явах минь заяа юм даа…
Он цагийн уртад “элэгдэж”, үрчлээ суусан хэдий ч гоо төрх нь янзаараа харын хар нүд одоо миний өөдөөс ширтэж байна. Энэ нүд ингэхэд өөрт нь ингэж дуу зориулан бичсэнийг мэдээ болов уу? Олон эрчүүдэд түүний нүднийх нь хард сайн дураараа унаад үйчихмээр санагдаж байсан болов уу? Энэ нүдний эзэн Д.Орхончимэг эгчтэй уншигч таныг уулзуулж байна. Тэрбээр Сэлэнгэ аймгийн Хилийн мэргэжлийн хяналтын албанд тэтгэвэртээ гартлаа буюу товчооны дарга, ахлах байцаагч, улсын байцаагч, эрүүл ахуйч их эмчээр, өдгөө “Асгатын дов” уламжлалт анагаах ухааны эмнэлэгт ажиллаж, хүн ардын эрүүл мэндийн “манаа”-нд 40 жил орчим хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсээр буй юм.
-Энэ дууг танд зориулж бүтээсэн гэдгийг анх хэзээ мэдсэн бэ?
-Өмнө нь энэ дууг олон л удаа сонсож, сайхан дуу гэж боддог байлаа. “Ямар хүн нь ийм хайртай учраад хамтдаа байж чадахгүй шаналан суудаг юм бол доо, хөөрхий ч” гэж бодож байсан үе бий. Харин уржнан жилийн хавар телевизийн сэтгүүлч намайг 1987 онд төгссөн хүмүүсээс хайж, миний утсыг олж холбогдоход л надад зориулсан дуу гэдгийг мэдсэн. Тухайн үедээ би үнэмшээгүй. Надад зориулан дуу бүтээгээд, тэр нь монгол түмний хайртай дуу байх юм чинээ санаагүй явсан юм.
-1987 онд галт тэргэнд болсон үйл явдлыг та одоо санадаг уу?
-Би хоёр найзтайгаа сургуулиа төгсөөд нутаг руугаа явж байсан юм. Вагонд янз бүрийн өчнөөн л хүнтэй таарна шүү дээ. Танилцах гэсэн, өдөж хоргоосон хүмүүс таардаг л байлаа. Тухайн үед Б.Лхагвасүрэн, Б.Магсаржав гуай нарыг би танихгүй, урлагийнхан л явж байна гэж бодсон юм. Тэр үед би ханьтайгаа гэр бүл болчихсон, хүү маань ой гарантай байлаа.
-Таны хар нүд одоо ч хэвээрээ байна. Залуудаа хэр олон хүмүүсийн харааг булааж, анхаарлыг татаж байв?
-Таталгүй яах вэ? Залуу байхад хөөрхөн, гоё байсан гэхгүй. Залуу нас өөрөө гоё байхгүй юу. Залуудаа хүн бүр л ийм л байдаг болов уу гэж боддог байлаа. Миний нүдийг онцгой гэж нутаг усныхан маань ярьдаг байлаа. Ээж маань бас ийм гоё нүдтэй, хийл тоглодог, урлагийн хүн байсан. Би урлагийн “тогоо”-нд өссөн хүүхэд. Сүүлдээ хүмүүс нүд рүү хараад байхаар дальдачдаг болсон байсан. Нүдээ нуудаг юмуу, ичдэг ч байсан юмуу. Тэр үеийн охид чинь их ичимхий байлаа шүү дээ.
-Б.Лхагвасүрэн гуай та нарыг “Есдүгээр купенд орж ирж, шинэ дуу сонсоорой” гэж хэлсэн гэсэн шүү дээ. Та очсон уу?
-Очоогүй ээ. Тэр үеийн охид хүмүүжилтэй байлаа. Хэр барагтай эрэгтэй хүмүүсийн купенд очихгүй шүү дээ.
-Өөртөө зориулсан дуу гэдгийг нь мэдсэнээс хойш “Зүүдэн бороо”-г сонсоход ямар мэдрэмж төрдөг вэ?
-Их сайхан мэдрэмж төрдөг. Үнэхээр миний залуу насыг дүрсэлж, мөнхөлсөн юм байна гэж боддог. Ийм гоо сайхныг надад өвлүүлж, өсгөж, хүмүүжүүлсэн ээж, аавдаа мөн талархдаг. Манайхны нүдийг хараад хүмүүс “Дамдиндоржийн хүүхдүүд байна” гээд мэддэг байлаа шүү дээ.
-Та эцэг, эхээс хэдүүлээ вэ. Гэр бүлийнхнийхээ талаар ярихгүй юу?
-Би эхээс есүүлээ, таван эрэгтэй, дөрвөн эмэгтэй. Ээжийг маань Ө.Загдаа гэдэг, Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд 1940-өөд онд хийл хөгжмөөр сурч байсан. Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа, Э.Оюун, гавьяат жүжигчин Д.Бат-Очир нартай хамт суралцаж байсан. Л.Цогзолмаа гуайтай их дотно байсан гэдэг.
Аавыг маань Б.Дамдиндорж гэдэг, дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд багш болж, улс төрийн ажил, намын ажил хийсэн хүн байсан. Намайг дөрөвдүгээр курсэд байхад ээж, аав маань бурхан болсон. Сургуулиа төгсөөд нутагтаа ирэхэд нутгийнхан маань сайхан хүлээж авсан. Би мэргэжилдээ хайртай, тэтгэвэртээ гарсан ч хүн ардынхаа эрүүл мэндийн төлөө хүчин зүтгэж байна. Ханийг маань Ваанчигийн Батжаргал гэдэг. Бид хоёр хүү, нэг охинтой, найман ач, зээтэй.
-Таныг энэ дууны эзэн гэдгийг ойр тойрныхон нь мэдээд хэр хүлээж авсан бэ?
-Үнэхээр их баярласан. “Яахын аргагүй үзэсгэлэн гоо шүү. Сайхан хүмүүсийн нүдэнд өртөж, сайхан дууны гол дүр, дуу бүтэх сэдэл болсонд баярлаж байна” гэж хэлсэн.
-Та Б.Магсаржав гуайтай уулзах юмсан гэж боддог уу?
-Хувь зохиол таараад уулзвал сайхан санагдалгүй яах вэ.
-Танд дуу зориулж бичсэн өөр хүн бий юү?
-Байгаа. Ханьтай маань Зүүнбаянгийн цэргийн ангид хамт алба хааж байсан, хөгжмийн зохиолч Мэндбаяр гэж хүн 1993, 1994 оны үед манайд ирэхдээ надад болон гэр бүлд маань зориулж дуу зохиосон. Би залуу болохоор “Хүн дуу зохиогоо л биз” гээд тоодоггүй, мэддэггүй байлаа хэмээсэн юм.
Б.МАГСАРЖАВ: МИНИЙ ЖИНХЭНЭ “ОРГИЛЖ”, ДУРЛАЖ, “АСАЖ” БАЙСАН ҮЕ
…Нойрон дунд зүсрэх зүүдэн бороо
Норсон дэр хацрыг минь хайран өнчрөөх юм
Тооныг нь элбэж өргөсөн гэртээ
Тормойж суух чинь хэзээ л юм бол доо.
Хөг аялгуугаар даль жигүүр хийж, амьдралын олон даваа, нугачаанд унаж, бас боссон, “Зүүдэн бороо”, “Зүрхний уяа”, “Ээжийн чанасан цай”, “Хуарангийн шөнө”, “Насны намар”, “Сүүн цагаан ээж” зэрэг дуу нь амнаас ам дамжин эгшиглэж ирсэн Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Б.Магсаржав гэргий Ж.Ганчимэгийн хамт биднийг угтав. “Зүүдэн бороо” дууных нь эзэнтэй уулзаж, ярилцсанаа хэлтэл “Алив зураг нь байна уу” гэж асуулаа. Үнэндээ тэдний дунд хайр сэтгэл үүсээгүй, тэр байтугай бүр нэг ч үг солиогүй. 38 жилийн тэртээгээс хойш тэд учирч байсангүй, учирсан ч магад биесээ таниагүй биз. Ханцуй шүргэхийн төдий ч хувь тавилан байдаг нь, тэрхэн агшинд Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн,хөгжмийн зохиолч Б.Магсаржав, хар нүдэн бүсгүй Д.Орхончимэг гурав учирсан нь өнөөдрийн бидний дуулах дуртай “Зүүдэн бороо”-г “төрүүлсэн”. Б.Магсаржав гуай 1988 оны “Морин хуур” наадамд “Зүүдэн бороо” дуугаараа тэргүүн байр эзэлсэн нь түүний хөгжмийн ертөнцөд улам бүр дүүлэх даль жигүүр, хурдаа авах ташуур нь болсон гэлтэй. Бид ийн ярилцсан юм.
-Галт тэрэгний ресторанд Б.Лхагвасүрэн гуай дууны эхний бадгийг бичээд цааш юу болсон бэ?
-Гурван бүсгүй Лхагваа ахыг таниад мэнд мэдлээ. Намайг ямар таних биш. Гэтэл Лхагваа ах “30 минутын дараа ирж, шинэ дуу сонсоорой. Бид есдүгээр купенд явж байгаа” гэж байна. Шүлэг нь дуусаагүй, ая ч гараагүй байхад 30 минут шүү дээ. Намайг шалгаж байгаа нь тэр. Тэгээд хоёулаа купендээ орлоо. Лхагваа ах зүүрмэглэнгүй хоёр дахь бадгаа биччихэв. 10 гаруй минут нь явчихлаа. Цаана нь ая зохионо гэхээр би сандраастай. Тэгээд дуг хийж сэрээд л гурав дахь бадгийг нь бичээд “За ингээд дууслаа. Ая бич” гэж хэлэхэд нь 13 минут үлдсэн байсан. Хоёр ч янзын ая бичиж, баян хуур дээрээ сонсголоо. Лхагваа ах “Биш байна” гээд л байлаа.
-30 минут нь дуусчих гээд та сандарч байв уу?
-Миний ч хар хөлс зутгаж, чадахгүй юм байна гэж бодлоо. Гэтэл Лхагваа ах “Яваад тэр бүсгүйг харчихаад ир. Нэгдүгээр купен гэх шиг болсон” гэв. Очлоо доо. Хаалгыг нээтэл сарны гэрэлд хар нүдэн бүсгүй үсээ самнангаа над руу харж, өнөөх нүдээрээ ширтэж орхив. Тэр дүрийг хараад л хаалгыг нь хаагаад буцлаа. 1-9-р купен хүртэл арав гаруй алхам л биз. Тэр хооронд л ая ороод ирлээ шүү. Коридорт яаран санд мэнд нотоо бичлээ. Купендээ оронгуутаа Лхагваа ахад тоглож үзүүлтэл “Энэ бол дуу” гээд л зохиолчид манай купений гадаа цугларч, шинэ дуу “төрж” байлаа. Шөнөжин дуулаад, тэнд явсан зорчигчид хүртэл энэ дууг сураад буусан юм. Орой нь Эрдэнэтэд тоглолт хийж, өнөөх дуугаа дуултал үзэгчид дагаад дуулж байлаа шүү дээ. Тэгж тохироо нь бүрдэж бүтсэн дуу.
-Та Д.Орхончимэг эгчтэй уулзах талаар бодож байв уу?
-Монголд сайхан хар нүдэн олон бүсгүй бий. Тухайн үед, тэр мөчид уран бүтээлчийн онгодыг хөглөсөн тэр бүсгүй ч, бид ч их азтай. Би “Хэзээ нэгэн цагт тэр бүсгүй гарч ирэх байх” гэж боддог байлаа. Тухайн үед нэрийг нь ч асууж байсангүй. Түүхтэй дуунууд мөнхийн бүтээл болдог шиг санагддаг. Би Монголынхоо бүх сайхан хар нүдэн бүсгүйд зориулж энэ дуугаа бичсэн. Энэ ташрамд, тухайн үед хөглөж өгсөн Д.Орхончимэг бүсгүйд талархал илэрхийлье. Хэзээ нэгэн цагт уулзалдах байх.
-Монголчуудын дунд ардын дуу мэт эгшиглэсэн энэ дууг сонсох, аялах, тоглох, дуулахад танд ямар мэдрэмж төрдөг вэ?
-Миний 20 гаруй насны жинхэнэ “оргилж”, дурлаж, асаж байсан үе санагддаг. Залуу хүн бүрийн туулдаг эмзэг, омголон, гоё он жилүүдэд маань энэ дуу “төрсөн”. Л.Мөрдорж багш маань хүний зан ааш уран бүтээлээр нь илэрдэг гэдэг байсан юм. Миний дуунууд их зөөлөн, уянгын байдаг. Дэндүү эрхэлж өссөн болохоор тэр байх. Би айлын ганц, өргөмөл хүүхэд. Уян зөөлөн, эрх танхи, дураараа өссөн. Энэ дуундаа би ч, Лхагваа ах маань ч их хайртай. Энэ дууны хөг аялгуунд монгол эмэгтэй хүний намба төрх шингэсэн гэж боддог. Уран бүтээлээрээ овоглож явах шиг сайхан зүйл хаана байх вэ хэмээн ярилаа.
Тэгээд гэргий Ж.Ганчимэгийн хамт Д.Орхончимэг эгчийн утасны дугаарыг аваад “Утсан дээр хадгалснаас бичсэн нь найдвартай” гэснээр бидний яриа өндөрлөсөн юм. Монголчуудын дуртай, хайртай дуу “Зүүдэн бороо” ийн бүтжээ.
